Qoşa qanadın vəhdəti

Əməkdar elm xadimi, professor Məhərrəm Qasımlının 60 illiyi münasibətilə

Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında həm bədii, həm də elmi yaradıcılığı sevilə-sevilə oxunan Məhərrəm Qasımlının əsərləri bədii-estetik zənginliyi və elmi-nəzəri siqləti ilə özünəməxsus səciyyə daşıyır. Bu özünəməxsusluqda eyni müəlliflər olan şair “Orxan Paşa” ilə folklorşünas-alim “Məhərrəm Qasımlı” heç vaxt bir-birindən ayrılmır. İlahi məqamdan bəxş olunan bir almanın iki üzü kimi bütövləşir, biri digərini tamamlayır.

Orxan Paşanın poeziyası sirli-sehrli bir aləmdir. Bu aləmə təzəcə qədəm qoyanlar da, ona yaxından bələd olanlar da şairin hansı şeirini oxuyarlarsa oxusunlar, mütləq onu ikinci, üçüncü... dəfə oxumağa çalışacaqlar. Çünki bu şeirlərin misra düzümü, poetik harmoniyası, məna tutumu istər-istəməz oxucunu özünə çəkir. Biz “özünə çəkir” ifadəsini təsadüfi işlətmirik. O şeir həssas oxucunu özünə çəkir ki, orada səmimiyyət və təbiilik, poetik etiraflar və kövrək duyğular gözü, könlü oxşayır. Müəllifin bir şeirində ifadə etdiyi kimi:

Sevib həzin tütək oldun,

Könül oldun, ürək oldun,

Hərdən dəli gerçək oldun,

Hərdən nağıl, Orxan Paşa...

Bu gerçəkliklə nağıl arasında Orxan Paşanın özü və sözü boyaboy görünür. Mənim fikrimcə, əsl şeir nə sırf gerçəklikdir, nə də nağıl. Əsl şeir bu iki məfhumun axarından süzülüb gələn, istedad və yaradıcılıq əzabı ilə düzümlənən qan, gen yaddaşının ifadəsidir ki, bunu hər hansı bir elmi məntiqlə izah etmək, nə də tərifə sığdırmaq olar. Bunu yalnız Orxan Paşanın söylədiyi kimi ifadə etmək mümkündür.

Milli kimlik mücadiləsi, azərbaycançılıq ideyası, soy-kökə bağlılıq, alp-ərənlərin yenilməzlik ənənələri onun şeirlərinin başlıca poetik istiqamətlərini müəyyənləşdirir. Mübarizlik və döyüşkənlik, azğın düşmənlərə qarşı ölüm-dirim savaşına çağırış oxucunu bu günündən keçmişə və gələcəyə bağlayır. “Azərbaycan əsgərinə”, “Gedəlim”, “Durnaların Bağdad eli”, “Orda bir aslan var”, “Bir daha enməz” və digər şeirlər bu baxımdan səciyyəvi cizgiləri ilə seçilir.

Özünü o taylı-bu taylı vətənin doğma balası kimi hiss etmək, vətən torpağının hər qarışına cavabdehlik duyğusunun obrazlı ifadəsi onun misralarında məxsusi şəkildə mənalandırılır. “Getdim, gördüm” şeirində mifopoetik yaddaşdan süzülüb gələn tarixi həqiqətlər mifoloji məkanın və zamanın sərhədlərini aşaraq çağdaş oxucunun yaddaşını keçmişə qaytarır. Bu qayıdışı yalnız keçmişə poetik qayıdış kimi xarakterizə etmək düzgün olmaz. Bu qayıdış həm də oxucu yaddaşının təzələnməyi, onun özünü dərk etməyi, milli-mənəvi dəyərlərə sahiblik duyğu və düşüncəsini yaşatmağı deməkdir. Belə bir müqəddəs missiyanı çox böyük səmimiyyətlə yerinə yetirməyə çalışan Orxan Paşanın Dərbəndə müraciətlə “qorxdum yaddaşının korşalmağından” müraciət-etirafı oxucunu düşünüb-daşınmağa sövq edir. Diqqət edilsə, Orxan Paşanın poeziyasında özünə möhkəm yer tutan mifoloji məkan və zaman dinamikasını hərəkətə gətirən milli-etnik yaddaşın nizamlı ardıcıllığı və təsir gücü yüksəkdir. Şairin əski mədəniyyətimizin beşiyi olan qədim Dərbəndlə mehr-ülfətli daxili monoloqu da həmin yaddaşın təzahürüdür:

Yadındamı, ərənlərin tutarı,

qalaların tabı, Dərbənd?

Dəmir qapıların necə, yadındamı,

Dəmirqapı Dərbənd...

Müəllifin bu qəbil şeirlərində ulu əcdadımız Oğuzun obrazı oxucuya yeni bir biçimdə təsvir və təqdim olunur. Çünki oğuzlar həmişə doğma yurda, ana torpağa müqəddəs bir nəzərlə baxmış, tükənməz bir məhəbbətlə ona sığınmışlar. Məsələyə bu yöndən yanaşanda şairin lirik “mən”inin eyni sevgi və məhəbbətlə Təbrizi, Gəncəni, Xəzəri, Göyçəni, Şuşanı, Dərbəndi bütöv bir Azərbaycan kimi sevib oxşadığını görürük:

Qarabağ – başımın tacı,

Naxçıvan – sönməyən nurum.

Təbriz – dərdimin əlacı,

Çinarlı Gəncə – qürurum!

Orxan Paşa fəlsəfi esselərinin birində yazır: “Əsl ziyalılıq odur ki, sən dərbəndli olmadan tutduğun əməlləri, hərəkət və davranışları görən Dərbənd camaatı elə bilsin, sən də dərbəndlisən, lənkəranlı səni Lənkərandan, gəncəli Gəncədən, naxçıvanlı Naxçıvandan, qarabağlı Qarabağdan, təbrizli Təbrizdən, urmiyalı Urmiyadan, zəncanlı Zəncandan, göyçəli Göyçədən, şirvanlı Şirvandan bilsin. Sevginlə, əməllərinlə Vətən boyda görünəsən, Vətənin hər yerindən görünəsən”.

Müəllifin “Taleyimdən və ürəyimdən keçənlər” kitabında toplanan ədəbi-estetik, sosial-fəlsəfi və bədii düşüncələr poetik tutumuna, məna yükünə görə olduqca maraqlı və orijinal örnəklərdir. Şərti olaraq janr baxımından esse adlandırdığımız bu kiçik poetik fəlsəfi parçalar Orxan Paşanın bir çox şeirlərini və elmi əsərlərini müəyyən məqamlarda tamamlayır, bir çox hallarda onların dərki üçün açar və ya kod rolunu oynayır. Bir örnəyə diqqət yetirək: “İstiqlal mübarizəsi apararaq müstəqillik yoluna çıxmaq istəyən, eləcə də bu yolda ilk addımlarını atan bütün xalqların öz folklor mədəniyyətinə həssas münasibəti qaçılmazdır. Çünki folklor soy-kökə qayıdışı, tarixi yaddaşın bərpasını, milli kimlik düşüncəsini hərəkətləndirən ən güclü enerji mənbəyidir, daha dəqiqi, seysmik təkan mərkəzidir”.

Alimin “Şah İsmayıl Xətainin poeziyası” monoqrafiyasının elmi-ədəbi mahiyyətini daha dərindən qavrayıb dərk etmək üçün yuxarıda qeyd etdiyimiz örnək bu zəngin xəzinənin qapısını açıb oxucuya bələdçilik edir. Bu lakonik və dərin mənalı esse milli kimlik mücadiləsi aparmaqda Xətai poeziyasının bədii-fəlsəfi əhəmiyyətinin bənzərsizliyini göstərir.

Başqa bir misal: “Tarix içindəki ən böyük yanlışlığımız türk dilinin statusunu türk qılıncının statusu səviyyəsinə qaldıra bilməməyimiz oldu”. Necə də gözəl və sərrast bir deyimdir! Bu ifadə milli-etnik düşüncənin ən parlaq təzahürü olan doğma türk dilinə Orxan Paşa sevgisinin və təəssübünün çox incə və bir az da kövrək duyumda aşkara çıxmasıdır. Bu ifadəni ilk dəfə oxuyan oxucu istər-istəməz onun təsiri və işığı altında müəllifin ədəbi-elmi yaradıcılığı ilə yaxından tanış olmağa səy göstərəcəkdir. Onun “Sənə sözüm var”, ”Yağmur qoxusu”, “Saz başına döndüyüm”, “Ozan-aşıq sənəti” və digər əsərlərinin dilində qayım-qədimliklə təzəliyin vəhdətini görəcəkdir. Lap bu örnəkdə olduğu kimi: “Hər yerin adamı o yerin daşına, torpağına, ağacına, suyuna oxşayır”. Müəllif məhz bu mifik düşüncəni özünəməxsus şəkildə çox sərrastlıqla ifadə etməklə insan-təbiət birliyini çağdaş yaddaşda təzələmişdir.

Orxan Paşa poeziyasında ülvi məhəbbətin tərənnümünə həsr olunmuş “durnatelli qoşmaları” oxuduqca insan öz ürəyində sanki kövrək və həzin duyğuların pıçıltılarını eşidir. Gəncliyin unudulmaz çağları, məhəbbətin şirin iztirabları oxucunu iliyindən sümüyünə qədər sızıldada-sızıldada keçən günlərə qaytarır. Sevgilisinin keçdiyi yerlərin yolçusuna dönən lirik qəhrəmanın fərdi yaşantıları, səmimi etirafları olduqca təbii təsir bağışlayır:

Necə çəkim bu verdiyin möhnəti?!

İndi mənəm dərdlilərin söhbəti...

Yarasına sığal çəkib xəlvəti

Ağrısından, göynəyindən öpdüyüm.

Beş bənddən ibarət olan bu qoşmada aşiqin daxili monoloqu yalnız onun həsrət və nisgilini, keçirdiyi həyəcanları əks etdirmir. Poetik misraların harmonik biçimində sevgilisinə məhəbbətin iztirablarını yaşadan gözəl bir qızın zahiri və mənəvi gözəllikləri canlanır. “Ürəyimdə ürəyindən öpdüyüm”, “baxışımla kürəyindən öpdüyüm”, “tənbehindən, gileyindən öpdüyüm” və sair misralar bədii bir tablonun bənzərsiz çalarlarını tamamlayıb dolğunlaşdırır.

Orxan Paşanın məhəbbətin tərənnümünə həsr olunmuş bir çox qoşmalarında ustad sənətkarların nəfəsi duyulur. Bu cür qoşmaları ilə o, vurğunu olduğu Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Molla Pənah Vaqif, Dədə Ələsgər kimi ustadların yolunu yüksək sənətkarlıqla davam etdirir. Bu baxımdan şairin “Bəri gəl”, “Baş alıb gedir”, “Bir də”, “Gözəli” və digər şeirləri çox səciyyəvidir.

Nağıl və dastanlarımızda, klassik ədəbiyyatımızda, aşıqların repertuarında əfsanəvi macəraları ilə vəsf edilən butalı aşıqların pənah yeri kimi təsvir və tərənnüm olunan Bağdad eli indiki kədərli və hüzn dolu görkəmi ilə şairin qəlbini göynədir. İmperialist qüvvələrin var-dövlət hərisliyi, qanlı qırğınlar törətmələri dərdli misralarla ifadə olunur. “Bombalar, güllələr altında səfi pozulan durnaların” əvvəlki gözəlliyi qeybə çəkilmiş, Bağdadın dillərdə dastan olan dəbdəbəsindən əsər-əlamət qalmamışdır. Budur, qoca Şərqin düşdüyü dəhşətli vəziyyətin acınacaqlı mənzərəsi:

Qan tökülürdü lənətə gəlmiş neft üzündən.

Çırpınırdı durnaların Bağdad eli.

Çırpınıb qurtula bilmirdi neft qoxuyan qan dənizindən.

Vaxtilə bizə yaxın və məhrəm olan Bağdadın, durna qatarının bədii obrazı indiki mənzərəsi ilə kəskin bir təzad təşkil edir. Bu təzad vasitəsilə şair milli-etnik yaddaşımızın dərin laylarını tərpədərək bizi zəngin keçmişimizə qaytarır.

Əməkdar elm xadimi, professor Məhərrəm Qasımlı Azərbaycan folklorşünaslıq elmini yeni araşdırmalarla zənginləşdirən, uğurlu nəticələrə imza atan görkəmli alimdir. O, istər tərtib, toplama işləri, istərsə də elmi araşdırmaları ilə irimiqyaslı səmərəli fəaliyyət göstərir. Tədqiqatçının ABŞ, Almaniya, Rusiya, Türkiyə, İran, Gürcüstan və s. ölkələrdə əsərləri nəşr edilmişdir. “Ozan-aşıq sənəti” monoqrafiyası bu istiqamətdə aparılan fundamental araşdırma kimi beynəlxalq arenada yüksək dəyərləndirilir. Beş dəfə (1996, 2003, 2007, 2011, 2015) Bakıda, bir dəfə Təbrizdə işıq üzü görən bu əsərdə alim aşıq sənətinin genetik qaynaqları, bu sənətin təşəkkül və inkişaf mərhələləri, təsəvvüf simvolikasının aşıq sənətindəki yeri, dastan poetikasının alt qatları və s. haqqında elmi-nəzəri təhlillər aparmış, bir sıra mübahisəli və qaranlıq məsələlərə aydınlıq gətirmişdir. Azərbaycan folklorşünaslığı tarixində ilk dəfə olaraq o, aşıq mühitlərinin səciyyəsini və elmi təsnifini vermiş, onların mədəni-coğrafi mahiyyətini açıqlamışdır. Ümumiyyətlə, “Ozan-aşıq sənəti” monoqrafiyası elmi dövriyyəyə daxil olduğu gündən ictimaiyyət tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanmışdır. Fikrimizcə, bu sevginin ən ümdə səbəbi professor Məhərrəm Qasımlının özünün aşıq ocaqlarında yetişməsidir. “Mənim uşaqlığım saz-söz sərrafları içərisində keçib” – deyən müəllifin alimliyinin kökü saza, sözə bağlılığındadır. Onun “poeziyada ən çətin iş saz şairi ola bilməkdir” qənaəti də bu mülahizəni bir daha təsdiqləyir.

Aşıq sənətinin həm nəzəri, həm də praktik xüsusiyyətlərini dərindən bilməsi və söz-sənət adamları arasında böyük nüfuz sahibi olması Məhərrəm Qasımlını Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri vəzifəsinə gətirmişdir.

Son bir neçə ildə aşıqları, baxşıları, ırçıları... bir sözlə, saz-söz sənətkarlarını beynəlxalq tədbirlərdə bir araya gətirən görkəmli alim türk dünyasını tarixi-mədəni və coğrafi arealda birləşdirir. O, bu yöndəki məhsuldar fəaliyyəti ilə ozan-aşıq sənətinin inkişafında önəmli rol oynayır, radio dalğalarında, televiziya ekranlarında müəllifi və aparıcısı olduğu dərin məzmunlu verilişlərdə bu sənətin müasir durumunu, mövcud problemləri elmi-nəzəri aspektlərdən şərh edərək milli-mənəvi varlığımızın bu mühüm sahəsi ilə bağlı gələcək perspektivləri müəyyənləşdirir.

Klassik ədəbiyyatımızın tədqiqi istiqamətində Məhərrəm Qasımlının “Şah İsmayıl Xətainin poeziyası” monoqrafiyası sərkərdə-şairin yaradıcılığına yeni bir elmi-nəzəri yanaşmanın, gərgin axtarışların səmərəli nəticəsi kimi meydana çıxmışdır. Kitabın “Mənəm Sultan Xətai Şeyx Heydər oğlu” adlanan giriş hissəsi ilə tanışlıq kifayət edir ki, Şah İsmayılı bir şair və hökmdar kimi qüdrət və əzəməti ilə duyub tanıyasan. “Ruhumuzun, dilimizin qeyrətini çəkmək üçün, torpağımızın, yurdumuzun bütövlüyünə, birliyinə çatmaqdan ötrü Xətai qılıncına, qələminə and-aman yeri kimi baxmalıyıq”. Bircə bu cümlə bəs edər ki, Şah İsmayıl Xətainin və onun haqqındakı monoqrafiyanın müəllifinin elmi və milli kimliyini bütün qayım-qədimliyi ilə dərk edib anlayasan.

Uzun zamandır ki, Məhərrəm Qasımlının təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə aşıq sənətinin təbliğinə həsr olunmuş silsilə tədbirlər, ustad sənətkarların yubileylərinin və görüşlərin keçirilməsi bir ənənə halını almışdır. Son dövrlərdə aşıq yaradıcılığına zəifləyən maraq məhz bu yöndə tədbirlərin, məqsədyönlü işlərin sayəsində getdikcə güclənir. Azərbaycan aşıqlığı əvvəlki qüdrət və əzəmətini bərpa etməklə yanaşı, qohum və qonşu xalqlar arasında nüfuz dairəsini və təsirini genişləndirir.

Bu günlərdə xalq ədəbiyyatının bilicisi, şeir-sənət xiridarı Orxan Paşanın-Məhərrəm Qasımlının 60 yaşı tamam olur. Altmış yaşın mübarək işığında Məhərrəm Qasımlının bədii və elmi yaradıcılığı, zəngin təşkilatçılıq fəaliyyəti dərin mənalı bir kitab kimi səhifə-səhifə açılıb cəfakeş bir insan ömrünün salnaməsini elmin və poeziyanın nəhayətsiz üfüqlərinə həkk edir. Bu üfüqlərdə filologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Respublikasının Dövlət mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimi Məhərrəm Qasımlı yeni-yeni uğurların sorağı ilə qələm götürüb özünü və sözünü inamla, inadla sabaha aparır:

Sən yorulmaz bir çaparsan,

Yaxşı ki meydanda varsan!

Haqq deyib Haqqı taparsan,

Sağ ol, sağ ol, Orxan Paşa...

Avtandil AĞBABA,

filologiya elmləri doktoru, professor

Mədəniyyət.- 2018.- 3 avqust.- S. 11.