Cümhuriyyətin milli dil siyasəti

Dilimiz sərvətimizdir

Hər bir dil onu gələcəyə aparan xalqın taleyini yaşamağa məhkumdur. Çünki uzunmüddətli işğal və müstəmləkə zülmü görən ölkələrdə xalqın dili də bu və ya digər səviyyədə təzyiqə məruz qalır. Lakin nəsillər arasındakı təbii varislik prinsipi ana dilini yaşatmaq üçün yetərli olur.

Azərbaycan dili də müxtəlif dövrlərdə regionda baş verən arzuedilməz siyasi proseslər üzündən ölkəmizin təlatümlü vəziyyətə düşməsi ilə bir sıra məhrumiyyətlər yaşamışdır. Uzun müddət çarizmin müstəmləkəsində olan Azərbaycanda malik olduğumuz milli-mənəvi dəyərlər, o cümlədən ana dilimiz də basqı altında qalmışdır.

Mənbələrdə qeyd olunur ki, Azərbaycan dilinin inkişaf problemləri daha çox XX əsrlə bağlıdır. Məhz bu dövrdə dilimiz çoxsaylı problemlərlə qarşılaşır və əsrin əvvəllərindən başlayaraq dildə yeni meyil və istiqamətlər özünü büruzə verir. Bütün bu problemlər isə ən çox bədii əsərlərin dilində və mətbuatda aydın şəkildə özünü göstərirdi.

Bu il 100 yaşını qeyd etdiyimiz Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulan zaman (1918) dövlətin mühüm atributlarından sayılan rəsmi dil məsələsi yeni hökumətin diqqət mərkəzində idi. Cümhuriyyət hökumətinin 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə türk (Azərbaycan) dili dövlət dili elan edildi. Əslində bu, cəmi 23 ay çox çətin siyasi şəraitdə fəaliyyət göstərən, yetərli iqtisadi dayaqları olmayan bir dövlət üçün təqdirəlayiq addım idi. Həmin qərar ana dilimizin dövlət dili kimi işlədilməsinə aid ilk rəsmi tarixi sənəddir.

Bu qərara əsasən, ölkədə məhkəmə, inzibati idarəçilik və digər vəzifələrdə çalışanlar dövlət dilini lazımi səviyyədə öyrənənədək, dövlət müəssisələrində rus dilinin də işlənməsinə yol verilirdi. Amma qərar yalnız idarəçilikdə milli kadrların yetişməsinə qədər olan müddət üçün nəzərdə tutulmuşdu. Dil sahəsində milliləşməni həyata keçirmək hökumətin əsas siyasətlərindən idi. Çar Rusiyası əsarətində dilimizin itirilmiş mövqeyini geri qaytarmaq tarixi əhəmiyyət kəsb edirdi. Həmin il avqust ayının 28-də Azərbaycan dilində savadlı kadrların yetişdirilməsi məqsədilə ölkədəki təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi ilə bağlı qərar qəbul edildi. Azərbaycan dilində ali təhsil müəssisələrinin yaradılması isə Cümhuriyyət dövrünün əsas nailiyyətlərindəndir. Məhz bu amili nəzərə alan tarixçilər 1918-1920-ci illəri Azərbaycan dilinin inkişafının dönüş nöqtəsi hesab edirlər.

1918-ci il dekabrın 27-də Cümhuriyyətin hərbi naziri Səməd bəy Mehmandarovun əmri ilə orduda xidmət edən, lakin dövlət dilini bilməyən zabitlər bir ay müddətində ən azı komanda salamlaşmasını Azərbaycan dilində öyrənməli və tətbiq etməli idilər. Bu tələbi yerinə yetirməyən zabitlərin isə ordudan xaric edilməsi qərarlaşdırılmışdı. Bu məqsədlə təcili olaraq orduda Azərbaycan dilini öyrədən kurslar fəaliyyətə başladı. Bu həm də savadsızlığın aradan qalxmasına hesablanmışdı.

Parlamentdə ölkəmizdə yaşayan digər xalqların nümayəndələrinin rus dilində çıxış etmələri məqbul hesab edilmişdi. Dövlətin bu ali orqanında yazılı dillə şifahi nitq arasında ciddi fərqlər vardı. Yaranmış bu qarışıq situasiya ilə bağlı “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası”nda oxuyuruq: “Qərardan sonra daxili işlər naziri Behbud xan Cavanşir “Azərbaycan” qəzetinin müxbiri ilə müsahibəsində bildirmişdi ki, “Azərbaycan müəssisələrində rus dilinin işlədilməsi hazırkı dövrün zərurətindən irəli gəlir. Əlbəttə, bu çox davam etməyəcəkdir. Yüksək vəzifədə işləyən və türk dilini bilməyən məmurlar uzun müddət işləyə bilməyəcəklər. İki ildən sonra Azərbaycanın bütün müəssisələri milliləşdiriləcəkdir”.

Hökumət qeyri millətlərdən olan Azərbaycan vətəndaşlarının da dövlət dilini öyrənməsi üçün tədbirlər görürdü. 1919-cu ilin sentyabrında dilimizin öyrədilməsi üçün kurslar təşkil edilmişdi və bu məqsədlə büdcədən vəsait ayrılmışdı. Parlament üzvləri Azərbaycan dilinə vaxtaşırı münasibət bildirirdilər. Parlamentin 1919-cu il avqustun 21-də keçirilən iclasında Bakı Universitetinin (indiki BDU) açılması ilə bağlı deputatların çıxışlarında dil məsələsinə xüsusi diqqət yetirilmişdi. Çıxış edənlərin, demək olar ki, hamısı universitetdə - ölkənin ilk ali məktəbində tədrisin hansı dildə aparılması məsələsinə böyük əhəmiyyət verirdilər. Azərbaycan dilini bilən yüksəkixtisaslı kadrların olmaması üzündən Bakı Universitetində təhsil rus dilində aparılmalı idi. Görkəmli maarifçi, naşir Məhəmməd ağa Şahtaxtlı “Azərbaycan” qəzetində dərc etdirdiyi məqaləsində yazırdı: “Universitetdə təhsilin rus dilində aparılmasından qorxmaq lazım deyil, universitet təhsilinin həyata keçirilməsi Azərbaycanda yüksəkixtisaslı milli kadrların yetişməsinə zəmin yaradacaq, nəticədə milli kadrlar yetişdikcə, universitetdə təhsil tədricən Azərbaycan dilinə keçiləcəkdir”.

Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurası 21 mart 1919-cu il tarixdə əlifba islahatı üzrə komissiyanın yaradılması haqqında da qərar vermişdi. Qərarda xalq təhsili naziri Xudadat Məlikaslanova komissiyanın təşkil edilməsi tapşırılmışdı.

1919-cu il sentyabrın 1-də parlament yaşlılar arasında savadsızlığın ləğv edilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında qərar qəbul etdi. Həmin il sentyabrın 15-dən etibarən Bakı, Gəncə, Şuşa, Nuxa (Şəki), Zaqatala və Qazaxda yaşlılar üçün Azərbaycan dili kursları açıldı. Üç bölmə üzrə fəaliyyət göstərən kurslarda birinci bölmə Azərbaycan dilini və yazmağı tamamilə bilməyənlər, ikinci bölmə dili bilib yazmağı bilməyənlər, digər bölmə isə dili və yazmağı bilib, xüsusi terminləri, Azərbaycan dilində dərs demək üsulları və vasitələrini öyrənmək istəyənlər üçün idi. Bu kurslarla yanaşı, Bakıda parlamentin üzvü Abdulla bəy Əfəndizadənin rəhbərliyi ilə milli məktəblər üçün xüsusi tədris kursları fəaliyyətə başladı.

Cümhuriyyət dövründə Azərbaycan dilinin inkişafında, sözsüz ki, ədəbiyyatın da özünəməxsus missiyası vardı. İlk demokratik dövlətimizin yaranmasına ürəkdən sevinən yazıçı və şairlərimiz yaranmış münbit şəraitdən istifadə edərək dilimizin inkişafı və təbliğinə çalışırdılar. Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı, Cəlil Məmmədquluzadə, Abdulla Şaiq, Abbas Səhhət, Məhəmməd Hadi və başqaları ideya-sənətkarlıq cəhətdən bir-birindən maraqlı bədii nümunələrlə istiqlaliyyət dövrünün ədəbi salnaməsini yaradırdılar. Ortaya çıxan ədəbi məhsullar bir tərəfdən xalqımızın azadlıq ideallarının, mübarizə ruhunun təcəssümü idisə, digər tərəfdən Azərbaycan dilinin inkişafını və möhkəmlənməsini şərtləndirirdi...

Xalq Cümhuriyyətinin həssas milli dil siyasəti bu gün onun varisi olan müasir Azərbaycan dövlətinin də diqqət mərkəzindədir. İkinci dəfə müstəqilliyinə qovuşan ölkəmizdə ana dilinin qorunması, xüsusilə qloballaşmanın doğurduğu labüd problemlərə dayanıqlılığının artırılması məqsədilə mühüm dövlət proqramları icra olunur. Çünki ana dilimiz həmişə müasir olan çox qiymətli milli sərvətimiz, taleyimizdir.

Lalə Azəri

Mədəniyyət.- 2018.- 9 fevral.- S.12.