Azərbaycanlı
mühacirlərin yaxın dostu
Çarizmin süqutundan sonra Rusiya imperiyasının bütün milli əyalətlərində olduğu kimi, Orta Asiyada, Türküstan ellərində də azadlıq və müstəqillik hərəkatı güclənir. Şərqi Buxara Milli Hökuməti (Özbəkistan) də o dövrdə yaradılan və qısa ömür sürən milli qurumlardan idi. Hökumətə tanınmış maarifçi, ictimai xadim Osman Xoca rəhbərlik edirdi.
Osman Xoca oğlu 1878-ci ildə Fərqanə vilayətinin Oş qəsəbəsində dünyaya göz açmışdı. O, yerli mədrəsəni bitirdikdən sonra ali təhsil almaq məqsədilə Buxara şəhərinə gedir. Burada 1898-ci ildə hökumətə qarşı olan “Dükçü İşan” hərəkatına qoşulur. Üsyan yatırılır, təşkilatçılar və üzvləri, o cümlədən gənc Osman da həbs olunur.
Həbsdən azad olunduqdan sonra daha çox mədəni-maarif
işinə maraq göstərir. Dostları ilə birgə 1908-ci ildə “Şirkət-i Buxara-i Şərif”i yaradır. Məqsəd yeni açılan
məktəbləri dərs
kitabları ilə təmin etmək, eyni zamanda istedadlı
uşaqları təhsilə
cəlb etmək idi. Ancaq Türküstanda mətbəələrin azlığı,
yeni məktəblər
üçün kitablar
yaza biləcək pedaqoqların çatışmazlığı
problemi ilə üzləşir. Buna görə də Osman Xoca 1909-cu ildə Baxçasarayda görkəmli tatar naşir və siyasətçisi İsmayıl
bəy Qaspıralı
ilə görüşür.
Oradan da İstanbula gedir. Buxaraya qayıdaraq “Buxara
Təmimi-i Maarif Cəmiyyəti-i Xeyriyyəsi”
qurumunu yaradır.
Cəmiyyət qısa vaxt
ərzində 45 gənci
oxumaq üçün
İstanbula göndərir.
Osman Xoca özü də bu imkandan istifadə
edərək İstanbula
gedir və burada ali
təhsil alır. O,
1913-cü ildə yenidən
vətənə qayıdır.
Buxarada Avropa tipli məktəb
açır. Məktəblərdə şagirdlərin sayı
200-ə çatır. Bu, yerli din xadimlərini və “islam təəssübkeşləri”ni
narahat edir. Buxara Əmirinin qərarı ilə məktəbin fəaliyyətinə son qoyulur.
Osman Xoca “Yaş Buxaralılar” (“Gənc Buxaralılar”) adlı siyasi təşkilat qurur. Məqsəd Buxara Əmirini devirmək və Cümhuriyyət qurmaq idi. Lakin təşkilatın daxilində fikir ayrılığı yaranır
və qurum Rusiyada yeni hakimiyyətə
gələn bolşevikləri
yardıma çağırır.
Frunzenin komandanlığı altında
bolşevik ordusu 29 avqust 1920-ci ildə Buxaraya gəlir. Əmir Alim
xan sentyabrın 2-də
Əfqanıstana qaçır.
Ayın
14-də Buxara İnqilab
Komitəsi və Xalq Komissarlar Şurası yaradılır.
Osman Xoca bu hökumətin
maliyyə naziri olur. Bir müddət sonra
Alim xan tərəfdarlarını silahlandırır
və Buxaraya hücum edir. Buxara Xalq Sosialist
Hökuməti 23 sentyabr
1921-ci il tarixdə ölkənin şərqinə çəkilir.
Əvəzində Şərqi Buxara
Milli Hökuməti qurulur və Osman Xoca respublikanın
rəhbəri olur.
Tədqiqatçı Əli Şamil araşdırmasında göstərir
ki, o, radikal qərarlar qəbul edir. Rusların “basmaçılar” adlandırdığı milli
mücahidləri dəstəkləyir.
Osmanlının süquta doğru
getdiyi vaxtda Buxaraya gələn Ənvər paşa ilə görüşür.
Rusiyanın əsir düşərgələrindən
Buxaraya gələn türk zabitlərinin köməyi ilə müdafiə dəstələri
yaradır. 9 dekabr
1921-ci ildə bolşeviklərin
qərargahına hücum
edir və hökumət nümayəndələrini
əsir götürür.
Bolşeviklərdən Buxara torpaqlarından
çıxmasını tələb
edir. Beləliklə,
bolşeviklərlə qarşıdurma
yaranır...
Osman Xoca
1923-cü ildə İstanbula
mühacirət edir, yeni Türkiyənin qurucusu Mustafa Kamal paşa ilə görüşür. Aydın olur ki, Şərqi Buxara Milli Hökuməti və türküstanlıların
Türkiyədə Qurtuluş
savaşı üçün
topladıqları qızılın
böyük bir qismi bolşevik Rusiyası tərəfindən
mənimsənilib, vəsaitin
cüzi bir hissəsi Türkiyəyə
çatıb. Bu xidmətlər
qarşılığında Atatürk ona millət vəkili maaşı təyin edir...
Osman Xoca Türkiyədə azərbaycanlı
və Rusiyadan getmiş siyasi mühacirlərlə əlaqələr
qurur, onlara maddi və mənəvi
yardım göstərir. 1927-ci ildə vaxtilə İstanbula oxumağa göndərdiyi gənclərə
“Türküstan Gənclər
Birliyi” dərnəyini
qurmağa köməklik
edir. Əhməd Zəki Vəlidi
Toğan, Mustafa Şokayoğlu
kimi ziyalılarla birləşir və “Yeni Türküstan” jurnalını nəşr
etdirir. Onun ictimai-siyasi fəaliyyətindən
narahat olan sovet hökuməti
1934-cü ildə “Yeni
Türküstan” jurnalının
bağlanmasını, bir
çox siyasi mühacirlər kimi Osman Xocanın da Türkiyədən çıxarılmasını tələb edir.
Osman Xoca
1938-ci ildə Polşaya
mühacirət edir, oradan İrana gedir. 1945-ci ildə yenidən Türkiyəyə
qayıdır. Ancaq ona
ictimai-siyasi fəaliyyətlə
məşğul olmağa
icazə verilmir.
O, 1951-ci ildə Pakistana
gedir. 1957-ci ildə
yenidən Türkiyəyə
dönür. Son nəfəsinədək Türküstan
üçün çalışan,
müxtəlif qəzet
və jurnallarda sovet rejiminin müstəmləkəçilik siyasətini pisləyən
Osman Xoca 1968-ci ildə vəfat edir.
Savalan FƏRƏCOV
Mədəniyyət.- 2018.- 18 iyul.-
S. 14.