Ulu poeziyamızın
ƏBƏDİGƏNCi
Düşmən qələmi
ömrünü yarımçıq kəssə də,
sözü bütöv, irsi əbədi Mikayıl
Müşfiq...
Hələlik
110 il...
Ölümündə
olumundan iki qatdan çox yaşayır, hələlik...
Nakamlıq bu doğal şairi elə
uşaqlıqdan müşayiət edib; hələ
ayyarımlıqkən anasını, 6 yaşındasa
atasını (“Vüsaqi” təxəllüsülə
şeirlər yazan, eyniadlı poeması əsasında
“Şah İsmayıl” operası yazılan Mirzə
Əbdülqədir) itirib. Sonralar bütün
varlığı ilə Vətən oğlu olmaq
çabasında bulunmuş bu şair bu əvəzsiz əzizlərindən
birini belə qutlayıb:
Ana dedim,
ürəyimə yanar odlar saçıldı,
Ana dedim,
bir ürpəriş
hasil oldu canımda,
Ana dedim,
qarşımda bir gözəl səhnə açıldı,
Ana dedim,
fəqət onu görməz oldum yanımda…
Nənə
himayəsilə böyüyən bu uşaq sənət
nam-nişanlı gözəllik-özəllikləri elə mənimsəməyə
başlayır ki...
Və elə bu fəhmi-mənimsəmə
hesabına sonralar uşaqlarçün də gözəl
şeirlər, “Şəngül, Şüngül, Məngül”
kimi milli ana südü qoxulu nağıllar yazır. “Yenə o bağ olaydı” adlı əbədi
sevgi dastanındakı məlum xitabı ilə desək, siz bu
nağıldakı dipdiri əhval-pürsanlığa və
çəpişlərdən birinin tərənnümünə
baxın, ey şip-şirin nəvəli nənə-babalar!
“Biri varmış, biri yoxmuş,
Məzlumların dərdi çoxmuş...
Alnındakı qaşqa gözəl,
Yoxdu bundan başqa gözəl...
İbtidai təhsil aldığı
rus-tatar məktəbində xüsusi diqqət, Azərbaycan
Dövlət Pedaqoji İnstitutunda ümumməhəbbət mərkəzinə
düşən Mikayıl əmək fəaliyyətinə
müəllimliklə, yaradıcılığa “Bir gün”
şeirilə (“Gənc işçi” qəzeti, 1926)
başlayır.
Bütün Azərbaycan könüllərinin
“həri”sini almış, hər cür duyar-duyğuları
“Oxu, TAR”sayağı çalmış bu gənc dünyəvi
həzdən nakam getsə də, “Şair yeni-yeni sözlər
bulacaq, Kainat olduqca, şeir olacaq” kimi poetik şamlar
yandırdı, SÖZdən estetik kamlar aldı.
Bu an, rübabının Ay-Günəş
(Ay-Ulduz!) parlaqlığı heç zaman sönməyəsi,
güləbənzər söz közləri heç vaxt
külə dönməyəsi, bənzətmələrə,
tərif-təqdirlərə bac, tənqid-tənlərə
uc, müqayisələrə öc verməyəsi şairin
hamıya bəlli misralarından bir neçəsini yad etməmək
müşkül:
“Asılaydı sözlərim -
Könlünün qulağından
bir qızıl
tana kimi,
Günəş doğana kimi...”
Bəli, siyasi kataklizmlərdən savay, hər
şey ürəyimizcə, könlümüzcə ikən...
Yəni, bu “Yerlə əlləşən,
göylə çarpışan” şairin “bəndəvi qəza-qədəri”
30-cu illərə qədərmiş...
O mənhus onilliyin ortalarında Azərbaycan
rəzil ədəbi tənqidi birbaşa bu incəqəlb
şairə yönəldi. Bunun bir “baiskar”ı
da dövrün böyük ədiblərinin, ümumən
milli ziyalıların onun imzasına hədsiz maraq, bənzərsiz
dəyəri idi. Böyük Hüseyn
Cavid əfəndi onu “Gələcək şeirimizin
tacidarı” adlandırırdı. Bu, milli
bədxahların qısqanclıq alovlarını göylərə
bülənd, Kremlə şülən edirdi. Onlar hətta bu alovlu millət aşiqinə “millət
atası” Stalin haqda da şeir yazdırdılar. Amma həm
də... sənətkarlıq elementləri baxımından, o
dövr məddahlarının hamısınınkından
qat-qat poetik! Bu yazımın həcminə müdaxiləsindən
xeyli heyfsilənsəm də, o şeirdən bir bənd:
Cahan dairəsi bir üzük kimi –
Üstünün ən böyük
gövhəri sənsən.
Tarixin darısqal keçidlərində
Bəşərin xilaskar rəhbəri sənsən!..
Bu şeirdən sonra “üz hücumlar” bir
müddət səngisə də, universal antimilli içlər
– bomboz sifətlər, qıpqırmızı “şahid”lər
zəmanəsi bu ümumxalq nəbzli şairin əleyhinə
işləyirdi. Az keçmiş mənəvi adını ona
qoymuş Ə.Əkbər imzalı birisi “Kommunist” qəzetinin
1937-ci il 20 iyun tarixli nömrəsindəki “Ədəbiyyatda
düşmən qalıqları axıradək ifşa edilməli”
məqaləsində yazacaqdı: “Xalq düşmənləri,
müsavatçı, pantürkist ünsürlər (!) sovet ədəbiyyatının inkişafına
hər vəchlə mane olmuşlar. Azərbaycan Sovet
Yazıçıları İttifaqına soxulan
kontrrevolyusioner, alçaq müsavatçıların
havadarı, - ikiüzlü
Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid, Sanılı və onların
ayrılmaz quyruğu Mikayıl Müşfiq uzun illər boyu
sosializm quruluşumuza istər açıq, istərsə də
gizli surətdə zidd olmuş və
murdar işlərini davam etdirmişdir. Öz
pantürkist çıxışları ilə əsl reaksion
simasını çoxdan bəri göstərmiş olan
M.Müşfiq təqib edilən bir ilan kimi ədəbiyyata
öz zəhər tuluğunu boşaltmağa hər vəchlə
çalışır. Mən şahidiyəm ki, o, hətta
Azərbaycan Sovet Yazıçıları
İttifaqının üçüncü plenumunda yeni yetişən
gəncliyi açıqdan-açığa həvəsdən
salırdı...”
Ancaq...
Bu əbədigənc ulu şair həmin o
yazıçılar birliyinin ovaxtkı-buvaxtkı
cavanlarından tutmuş bütün gələcək gəncliyinədək
bir örnək olmada, sonralarkı qələm xələflərindən
birinin “Güllələr demədi qayıdın geri, Hələ
uşaqsınız, - nə yaşınız var”
misrasındakı tufan cavanlara ədəb-irfan, poetik
mübarizə nümunəsi kimi qalmaqda!..
Bu şair bu xalqı tək elə poetik rənglərlə
tərənnüm etməklə kifayətlənməyib, həm
də şəxsi keyfiyyətlərilə, bir çox
“kütlə”, “toplum” ənənələrinə
ümummillilik yönü verib, ziyalılıq yolu nümunəviliyi
göstərib. Çağdaşlarının xatirələrinə
görə, o, bolşeviklərin
“gödən”çi-“Vətən”çi siniflər
arasında işini bitirib qələmçilərə
keçdiyi çağlarda istedadsız qrupların “kəndçi-şəhərli”,
“asfalt-torpaq” nifaqlarına öz ali-əxlaqi, mədəni-mənəvi
davranışı ilə bahəm, “qumral gözlər”, “mənimlə
əyişəydin”, “sular xırçın olaydı” kimi
doğal-sığal ifadələrilə ümummilli bir
konsensus gətirməyə, öz “sətiraltı”ları ilə
onları Vətənin sabahına çağırırdı:
Vicdanları pək şəffaf,
insanları nurani,
Müşfiq, bilə bildinmi, aləmdə
şu dövranı?!
Qaplar yarın artıq sağ
dünyaları ürfanı.
Hər yer güləcək, nura mötad
olan ölkəmdə.
Qəmlərdən, ələmlərdən
azad olan ölkəmdə.
Və bu şairin “Oxu, tar!” nidasının
qalınca kölgəsində belə bir –
Arzu: Oxu, Söz!..
Tanrının “Ol!” nidasına binaən –
Adəm-Həvva yardan da, bu sənət aşiqinin “çal” əvəzinə
“oxu” dediyi Tardan da, kainatdakı hər görünüb-duyulan
vardan da əzəl yaranmış Söz, oxu!
Sənin özündən bəhs etməyin
belə səndən ayrı yolu yox, əlahəzrət
Söz! Tarixən ozanlarımız da öz vəz-vaqeələrini
sonda səninlə aydınlatmalı olmuş, “saznan dediklərini
söznən” də demişlər. Oxu və hərdən,
bu yaşca “uşaq”, coşu-qoşuca ulu söz kanına qədərki
“Sözün də su kimi lətafəti var”, “Hər ləhzə
yoxdan olur var, söz”, “...Nə söz qaldı sənətkara
dəyməmiş?!” kimi sələf-inciləri də
ayağa çək. Qanadlanıb-oylanıban
uç və bu könlü fırça, dəftəri tablo
sənətkarın layiqincə vəsfi üçün təzə-tər
bir vər aç. Nəqli epizodlar, epik təhkiyələr
ürəyə qanıq verməyəndə yanıq taktlar,
lirik notlar saç, polifonik prelüdlər, folklorik etüdlər
elə...
Turanasığmaz böyük Azərbaycan
Oğlunun ata-baba odasına - əfsanəvi Xızır qədəminə
də məkan olmuş Xızı torpağının Sayadlar
obasına fövqəl-xəyalicə bir səfər edibən
de; Salam, ey müqəddəs Ev-Muzey!..
Yerləşdiyin bu elatın özü də
canlı, təbii, ey Ədəbi-Bədii Muzey; otuzuna
çatmamış Mikayılının başdan-başa
lirik, otuz beşinə varmamış Cəfərinin təpədən-dırnağa
dramatik obrazlar qalereyalarına binaən...
Hələ bəri başından
başlanan təbiətən ulu, məziyyətən
xalça-xalı dağları, ürək-göbəyi
boyunca çeşməli-sulu bağları, ağıl-kamalca
xoca, xaraktercə ərən, mənlik-mərdlikcə uca
insanları!..
Tarixən ozanların
tapındığı, aşıqların aşiqlənib,
yazanların obrazlandığı o dağların ətəklərində
adına “ab-hava” deyilən həb,
döşündə-qaşında fitrəti-qüdrəti təb,
bəsirət gözüylə də baxa bilsən, -
başından başda Rəbb!
Hə, bütün ululardan ulu Söz!
Buranın çeşməli-sulu
dağlarının mənzərəsi bəh-bəh,
bağlarının nər-nəğməsi cəh-cəh,
mer-meyvəsi mey, meşəbəyisi xoş-beş. Adamlarının insanlığı da ki,
bu mürəkkəb, bu çətin dünyanın
asanlığı!..
Əzizim Söz, gözaltıla ki,
könlümüzcə çox yaxın olan o binəyə məsafəcə
hələ var; yəni burda həddi çox keçib əhədi
kəsməyəsən ki, orda qəhətlik çəkməyək. Gözətlə ki, o tikili daxilində
milli məlul-minorluqla bahəm bəşəri majorluq da etməliyik;
deməli, qüssələnib qəmlənəndə şənliyə,
feyzi-fəxarətlənəndə qəmliyə yer
saxlamalı...
Bu mövzu doğmadan da doğmadır,
loğman Söz! Burada söhbət yalnız və yalnız Sənin
necə seçmələnib, cümlə sapına nə
cür muncuqlanmağından gedə bilər...
Zahirdə surəti-lal, batində sürəti-an
xəyala nə zaval, – o ocağa tez yetmək istəyimizə
nisbətdə?..
Canım Söz! Biz, bu ulu
SÖZçünün mübarək xatirə-odasının
kandarına yetincə, Sən də bir-iki misra boyla:
“Çəkinərək çox zaman
söhbəti dəyişəydin,
Mənimlə əyişəydin...”
Arzuya bax, sevgilim...
Tellərindən incəmi,
Söylə, ürəyincəmi?..
Arzuya bax, ay Söz! Bu
şeirdə Allahın bu bənzərsiz bəndəsi
hansısa bir qıza xitab edir (bu barədə sonluqda), çörəyi
Səndən çıxan bəndələrdən biri olan mənciyəzsə,
elə sənin özünə müraciət edirəm.
Beyin-başımda çözlənib-sazlan, düzlənib-vəzlən
görüm, bu misralar adicə bir bəndəvi kəlməmi,
ya... (əstəğfürullahi) bir vəhymi?
Hər halda, Sənin bütün məlum-müqəyyəd zərfliklərindən
zərifmi, sifətlərindən lətifmi, feillərindən
incəmi, ən yaraşı qafiyələrincə,
hüsnü-süs üslubuncamı?!.
Belə-belə sual-nidalar, SÖZ əfəndim!..
Yolun sağında - yaranışından
qol-qola girib bu dünyanı yola verən dağlardan birinin sinəsində
- çəkidə yüngüldən-yüngül, vəzndə
ağırdan-ağır bir abidə. Ladı - məqam-muğam rübablar, adı - “Oxu, Tar”!..
Nəhayət, keçək içəri.
Dayan, dayan... Bu muzeydəki
bir çox eksponat və fotoşəkillərdən çox
da üzülməmək, repressiv-depressiv bədbinliklərə
yüklənməməkçün ikicə “tablet” nikbinlik həbi
qəbul edək:
Sənin gülüşlərin yaz səhərindən
Hissimə, fikrimə sanki rəng alır,
Gül ki, şeirlərim gülüşlərindən
Qırılmaq bilməyən bir ahəng
alır.
Cahan ki solmayan bir
bağça-bağdır,
Burda rəvamıdır - gülmədən
ölmək?!
Yazıq o şəxsə ki,
qaraqabaqdır,
Nə qədər yaraşır insana
gülmək!..
Bu da... ağrı-acılı hiss, həyəcan,
duyğu, xiffət kimi psixoloji notları faktoloji
eksponatlarından qat-qat çox olan Muzey.
“Oxu”, fakt!..
Bu muzeyin içərisi də, həyəti də
adını daşıdığı Bəndənin həyatı
kimi ikili; adamı gah fəxarətdən, gah
sıxıntıdan hipnoz edən fotolar, misralar. Bəzisi
solğun, bəzisi yorğun, gah halsız heyrət, gah sonsuz
nifrət saçan bu fotoşəkillər zaman-zaman üzbəüzlərinin
gözlərini tir-tifilcə yaşardar, misralarsa, bir ipəkcə
yaylıq kimi qurular...
Bəs buradakı digər əşyaları
nə adlandırıb, necə oxşayaq? Bəlkə, bəzi qələmlər
kimi “və başqaları” deyə? Ya bəlkə
“eksponat”, “inventar”? Yox, Fakt əfəndim,
yox. Səndən öncə oxuyan Sözdən
bir-iki gilə mədəd dilə. De ki, bu xalqın
özü “Müşfiq”, sözü müştaq capcavan Dədəsi
hara, Sənin lüğət fondunun “eksponat” adlı yapyavan
ifadəsi hara?!.
Hə, yoldaş “37” yarlıqlı söz
qurusu! Bəlkə, “bizim repressiya dastanımızda sənətdən
kamlığın, həyatdan nakamlığın maddi qafiyələri”
adlandıraq bunları?! Məsələn; “Bax, bu
sağdakı 39 şəkil həyat eşqli dəmlərin təcəllası,
soldakı 40-cı isə bizim qanlı hakimiyyət qəmlərinin
məcəlləsi”...
Və bu da
“Akt”...
Belə bir sənəd
olmadığına görə, dırnaq işarəsi
açmadan yazıram bu “akt”ı:
1908-ci il iyunun 5-də Bakıda
doğulmuş, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunu
(Universitetini) bitirmiş, 7 il orta məktəblərdə
müəllimlik etmiş, 22 yaşında “Küləklər”
adlı ilk kitabını çap etdirmiş, nadir istedadı
ilə poeziyamızın inkişafında xüsusi rol oynamış,
çoxlu tərcümələr etmiş, 26 yaşında Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqının (AYB) üzvü
olmuş Mikayıl Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə
- Mikayıl Müşfiq ədəbiyyatı dəlicəsinə,
xalqını müdrikcəsinə, Dilbərini Məcnuncasına
sevdiyinə görə, 6 yanvar 1938-ci ildə güllələnsin...
Və bu yazının
ortalığındakı mötərizədə verdiyim
“sonluqda” vədi. Söhbət
Azərbaycan oxucusunun ovaxtdan-buvaxta “candəftəri şeir”
kimi əzizlədiyi “Yenə o bağ olaydı” şeirinin həsr
edildiyi (lakin bu yaxınlaradək heç kimin
tanıyıb-bilmədiyi) xanımdan – məşhur
yazıçı Ənvər Məmmədxanlının
bacısından gedir. 1936-cı ildə qardaşının
bağına tez-tez gələn Müşfiq, R.Rza və
başqa gənc şairlərlə birgə çimərliyə
getməli olmuş Arifə xanım ömrünün
sonlarında verdiyi müsahibədə belə deyir:
“- Eh... nə deyim. Yaxşı
günümüz onda getdi. Ən
yaxşı yayımız onunla bitdi. Yazıq
Müşfiq o sehrli gecələrin bəzəyiydi. Romantik idi. Adi adamlar, hətta o
biri şairlər kimi də deyildi. Nəsə
tamam başqa cür idi o. Çox şən oğlan idi
yazıq. Sizlər onu görmədiniz…”
Bir halda ki “Kainat olduqca, şeir olacaq”, - bu
hikməti bulan da əbədi qalacaq!..
Tahir ABBASLI
Mədəniyyət.- 2018.- 22 iyun.- S.12.