Ulu türkün
Mete XAQANı!
“– Bu hündür
dağ üstündə susub,
nə düşünürsüz,
Xaqanım?
–
Düşünürəm ki, mən bu qədər
çinlini hara göməcəm?..”
“Növbəti mövzu” istixarəsilə çox fikirləşib, “dağı arana, aranı dağa” köçürə-köçürə Qaradağ-QARAbağa vara-vara, bəzi media nümunələrimizdə, ictimai konsert salonlarımızda, şəxsi sinələrimizdə köklənilən sazlardan eşitdiyim saz-nasaz sədalara dala-dala gedib çıxdım eramızdan əvvələ...
Və... qulağıma başlıqaltıdakı sözlərin sədası gəldi...
Və bu sözlər mənə dünyanın “eramızdan əvvəl” adlı üzügeriyə işləyən sonsuzluq tarixinə məxsus böyük Qalibiyyət və Məğlubiyyət səhnəsinin əzəmətli Söz-Dialoq tablosu kimi göründü...
Bu dialoq-əsərin müəllifi – “Tanhu” (“Göylər övladı”, “Soyu göylərdən gələn”) ad-ünvanı da alan, Böyük Çin səddini aşan, hakimiyyətdə olduğu (miladdan öncə 174-cü ilədək) 35 il ərzində Yapon dənizindən Xəzərə, Kəşmirdən Sibirədək olan ərazi və etnosları öz hakimiyyəti altında birləşdirib saxlayan ilk türk sərkərdəsi – Böyük Hun İmperiyasının ikinci Şanyüsü Mete Xaqan!
Hansı ki o, düşmən tayfaların torpaq iddiası məqamlarından birində “qeyri-münbit torpaq sahələri üçün qan tökülməsinə dəyməz” arqumentini irəli sürən saray məmurlarına ən yararsız torpağın da dövlətin şərəf təməli, babaların qan-qeyrət yadigarı olduğundan söz açaraq: “Bu müqəddəs malı qorumaq üçün qan-qeyrət savaşına hazırlaşın!” – deyib.
Onun babalarından biri isə bütün gələnəklərinə belə bir vəsiyyət etmişdi: “Qılınc qımıldansa, düşmən mızıldanmaz!..”
Amma... yadelli
deyimlərini də unutmamalı. Məsələn
elə fütuhatal Hun
imperiyasının başlanğıcını
yenmək qəsdinə
dolmuş Çinin böyük (və xeyli obyektiv) tarixçilərindən S.Syan:
“Hunlar öz uzun tarixləri ərzində dəfələrlə
gah güclənib yekdil, vahid, əzəmətli səltənətlər
yaratmış, gah da zəifləyib, ayrı-ayrı qəbilələrə
parçalanmışlar”.
Bəs Tarix nə deyir?
Hunların Çin İmperiyası
ilə müharibələri
o qədər gərgin,
o qədər fəlakətli
olmuşdur ki, bütün bunlara birdəfəlik son qoymaq üçün imperator Sin Şi
Xuandi Çinin şimal sərhədləri
boyu 4000 km uzunluq, 4 metr en və 10 metr hündürlüyündə
sədd çəkdirmək
əmri verir.
Tarixin bu ən möhtəşəm
hərbi-mülki təyinatlı
istehkam-inşaat işi
uzun illər bahasına başa gəlir. Lakin, bütün
dünya tarix-təcrübəsində
analoqu olmamış (və olmayası) bu SƏDD tək elə Çin xalqının ağıl-zəhmətkeşlik-tədbirlilik
nişanəsi kimi yox, həm də
analoqsuz Hun cəngavərlərinin
qarşısıalınmaz Qəhrəmanlığı önündə
yaradılmış abidə
kimi də yaşamaqda!..
Taleyin işinə
bax; ata – ilk dəfə olaraq Orta Asiya ərazili
türk soylarını
bir bayraq altında birləşdirmiş
Teoman – bu böyük oğlunu yox, onun “qırmızıyanaq”
adlandırılan ögey
qardaşını taxt-tac
varisi etmək istəyir (bu istəkdə onun Çin soylu arvadının da rolu varmış). Lakin, varisin
(türk törələrinə
görə) yalnız
türk kökənli
olması qaydasından
çəkinən ata
Meteni tezliklə hücum edəcəyi qəbiləyə girov göndərir ki, o, “düşmənçilik” əks-sədası
ilə öldürülsün.
Ancaq bir müddət sonra bu “arzuolunmaz” övladın at belində
əsirlikdən qaçıb
gəldiyini görən
“əlacsız” ata onu (on min atlı
bağışlayaraq) uzaq
bir əyalətə vali göndərir.
Bir müddət sonra (miladdan öncə 209-cu ildə) isə bu “qəzəbli” övlad o “məkrli” atanı öldürüb,
bu cahanşümul İmperatorluğun başçısı
olacaq...
Bu “valideyn qatilliyi”nin
özü də çox “maraqlı”; o, atasının verdiyi əsgərlərə misli
görünməmiş təlimlər
keçir: “Metenin hədəfi hər kəsin hədəfi!”, “Mənim oxumun yanına sancılmayan hər bir əsgər
oxu onun öz ürəyinə sancılmalıdır!” Bir dəfə
də Mete öz sevimli atını hədəf seçir.
Bu “dəhşətli” təklifə tərəddüd
edən döyüşçülər
öz oxları ilə öldürülür.
Və günlərin bir günü Metenin oxu öz
doğma atası Teomanı hədəf seçir...
Hakimiyyət hədəfinə isə
əsasən ağıl
“ox”ları ilə nail
olur.
Bundan sonra (eramızdan əvvəl
202-ci ilədək) neçə-neçə
qəbilə və tayfalarla mübarizə aparıb, neçə-neçə
(iyirmidən çox)
türk boylarını
birləşdirərək, Şərqin ən mütəşəkkil ordu
və möhkəm dövlət strukturu quran bu qəhrəmanın
ordusu nəhayətdə,
Çin İmperiyasının
(hakimiyyətə yenicə
gəlmiş “qarşısıalınmaz
Lyu Banq”ın) hücumu ilə qarşılaşır. Yaxın
ətrafı ilə birgə, sayı-hesabı
bilinməyən Çin
qoşununa tamaşa edirkən sərkərdələrindən
biri ondan soruşur:
“– Bayaqdan bu hündür dağ üstündə susub, nə düşünürsüz,
Xaqanım?
– Düşünürəm ki,
mən bu qədər çinlini hara göməcəm?..”
Bəli,
iki böyük imperiyanın dünyanı
lərzəyə gətirən
–
Peteng müharibəsi
Mənbələrdən birində “qarışqa saylı” ifadəsilə “tərənnüm”
edilən həmin savaşda Metenin Peteng dağı yaxınlığında pusquya
salıb, 7 gün ac-susuz saxladığı Çin imperatorunu elə mühasirədəcə
sülh bağlamağa
və... ovaxtdan-buvaxta
daha çox altını-ağrısını çəkdiyimiz “zat-kök”
məsələsi sazişinə
qol qoymağa məcbur edir: “Bundan belə Çin imperatorlarının
qızları Hun imperatorları
ilə evlənməlidir”.
Qeyd edək ki, onun
öz İmperatorluğu
da bu izdivac
aktları fəlakətinə
uğrayıb. Belə
ki, ölümündən
sonra oğulları
Tan-hu və Ki-okun Çin prinsessaları ilə evlənmələri nəticəsində
casus-diplomatlar sarayın
ən gizli işlərinə yol tapmış, ordunun məxfi sistem və silahlarını mənimsəyib öz ölkələrinə daşıyıb-yaymış,
ovaxtlaradək yalnız
“piyada” təyinatlı
qoşunlarını ilk dəfə
türkün əhliləşdirib-döyüşkənlətdiyi
at cinslərilə süvariləşdirmiş
və nəhayət, bizim eranın başlanğıcında əzəmətli
Hun İmperatorluğunu parçalamağa
müvəffəq olmuşlar...
Qayıdaq Petengə.
Tarixçilər yazır ki, Mete Xaqan o savaşdan sonra bir daha
qılınca əl atmayıb. Nədən ki; “daha ona
baş əyməyən
bir hakimiyyət, bir başçı qalmamışdı”...
Tarixçilərin bu kimi yazılarına bir ədəbi-bədii əlavə:
görəsən, varisliyə
layiq bilmədiyi bu övladın dövranınadək Çin
İmperiyasına (hətta
digər qonşu ölkələrə belə)
bac-xərac verən o
atanın ruhuna əyan olubmu ki, bu oğul
hətta o böyük
imperiyanın özündən
xərac almağa başladı?..
Tarixi yazanlara
görə, tarixi yaradanlardan biri olan bu Xaqanın
Hun İmperiyası daxilində
həyata keçirdiyi
islahatlar özünəqədərki
ənənəvi xalq
adət-ənənələrinin təkmilləşdirilib (“törə”
adlandırılaraq) rəsmiləşdirilmiş
formatı idi. Onun idarəçilik
sistemi sahəsində
atdığı addımlar,
hakimiyyət-vəzifə kanonları
bizim eramızın müxtəlif dövrlərində
də keçərli
olmuşdur.
İlk dövləti
miladdan öncə
220-ci ildə yaranmış
böyük Hun Xanədanının
ucsuz-bucaqsız torpaqlarında
yaşayan ayrı-ayrı
etnos və tayfaları bir bayraq altı və bir dövlət
tərkibində birləşdirən
bu lider qısa zaman ərzində sahəsi 18 milyon kvadrat kilometr (indiki Rusiyadan da böyük!) İmperatorluq qurmağı bacarıb.
Tədqiqatçılarından çoxusunun yekdil qənaətinə görə,
qeyri-adi fəhmə malik təşkilatçı,
“xüsusi hərb dühası”, “dəmir intizamlı dövlət adamı” Metenin fenomenal bacarığı
sayəsində Hun türkləri
Cahan hakimiyyətinə
yiyələnmiş, qurduğu
İmperatorluq Makedoniyalı
İsgəndərin və
Roma İmperiyasının fəth
etdiyi ərazilərdən
daha geniş, strateqliyi Kir, İsgəndər və Sezardan qat-qat üstün olmuş, həmin cahangirlərdən
heç biri Mete dərəcəsində geniş
örüş-yürüşlərə
girişə bilməmişdir.
Bu böyük Xaqanın yaratdığı Hun İmperatorluğu
Türk dövlətçilik
tarixində özündən
öncəki Birinci və İkinci Turan, habelə Saka (Skif) imperatorluqları
qədər (bəzi nüanslarda daha artıq) rol oynamış, özündən
sonrakı Türk KURULUŞları üçün
fundamental örnək olmuşdur.
Bu nəhəng İmperatorluğun
paytaxtının adı
da (leksikoloji cəhətdən) çox
dad-sədalı: –
Ötükən...
Əski türk boylarının çox qutsal saydığı, Orxon-Yenisey abidələrində “Türk yurdlarının ürəyi” kimi dəyərləndirilən, M.Kaşğarlı və Y.Balasaqunlu kimi ermişlərimizin öz “Divani-lüğət-it türk” və “Qutadqu-bilik” əsərlərində çox qəlbi-qəlbanə öydükləri ünvan...
Bu Xaqanın başçılığıyla Uzaq Şərqlə Yaxın Şərq mədəniyyətləri arasında əlaqə-uzlaşma yaranmış, Asiyanın iki qütbünün çulğaşması prosesi başlanmışdır. Ümumdünya tarixinin müqayisəsiz qılınc qəhrəmanları bulduq-olduqları areallarda bənzərsiz karandaş möcüzələri də yaratmış, yüksək sənət əsərlərilə öz hökm-hakimiyyət bölgələrini oxşarsız mədəniyyət gəlini kimi bəzəmişlər. Uzun tarix döngə-aşınmaları nəticəsində çoxusunun izi yalnız yazılı mənbələrdə qalmış o böyük mədəniyyət küllündən çağımıza gəlib yetən yadigarların da sayı az deyil; Altay dağlarındakı unikal kurqanlar, müxtəlif formatlı qılınclar, qızıl-gümüş işləməli cürbəcür əşyalar, bənzərsiz ləvazimatlar üzərində bir-birindən maraqlı ov səhnələri, uçar-qaçar fiqurlu rəsmlər, növbənöv tunc-heykəlciklər...
Ötən əsrin bəlli 70 ilində tez-tez xatırlamalı olduğumuz bolşeviklərin ruhunu “Biz sizdən öyrəndik qəhrəmanlığı!” misrası ilə yad-yazı edərdik. Bəlkə indilər bunu Metelərdən öyrənək?..
Tahir ABBASLI
Mədəniyyət.- 2018.- 2
noyabr.- S.6.