Yazılsın tarixə qəhrəman
adın
İkinci Dünya müharibəsinin (1939-1945) ikinci ilinin tamamına az qalmış Hitler Almaniyası SSRİ üzərinə hücuma başlayanda (1941) Azərbaycanın da övladları faşizmə qarşı mübarizəyə qoşuldular. Onlardan biri də əfsanəvi partizan, Azərbaycan Prezidentinin sərəncamı ilə bu il 100 illiyi qeyd olunan Mehdi Hüseynzadə idi. Onun haqqında söhbət düşəndə əksəriyyət əsl adı və soyadını yox, faşistləri lərzəyə salan “Mixaylo” ləqəbini daha çox işlədir...
Mehdi Hənifə oğlu Hüseynzadə 22 dekabr
1918-ci ildə Bakının Novxanı kəndində anadan olub. Atasını
erkən itirən Mehdi anasının və
bibisinin himayəsində böyüyür.
77 saylı məktəbdə təhsil alır. Burada onun ilk müəllimi bəstəkar
Səid Rüstəmov idi. 1932-ci ildə təhsilini
başa vurub Bakı Rəssamlıq
Texnikumuna daxil olur, gələcəyin tanınmış
fırça ustaları və sənətşünaslarla
birgə oxuyur. 1936-cı ildə Leninqrad (Sankt-Peterburq)
İncəsənət Akademiyasında təhsilini davam etdirmək istəsə də, buna nail ola
bilmir. Nəhayət, Leninqrad
Xarici Dillər İnstitutunun
Fransız dili fakültəsinə daxil olur. 1940-cı ildə
Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun
Dil və ədəbiyyat fakültəsinin
ikinci kursuna köçürülür. Onu bu instituta gətirən
isə Azərbaycan poeziyasına olan sevgisi idi.
“Mənim vəzifəm vətəni müdafiə
etməkdir”
1941-ci ilin 22 iyun
tarixi. Mehdi və ailəsi
müharibə xəbərini
Şüvəlandakı bağlarında
eşidir. Bibisi onu
bağda qalmağa inandırmağa çalışır.
Mehdi isə onu qucaqlayaraq deyir: “Mən bağda qala bilmərəm. Birdən mənə hərbi
komissarlıqdan çağırış
gələr və mən isə evdə olmaram. Mənim vəzifəm vətəni
müdafiə etməkdir”.
O, hərbi çağırışı
gözləmək üçün
şəhərə gedir.
Avqustun 9-da artıq hərbi hissədə idi...
Minaatanlar
taqımının komandiri
Mehdi Hüseynzadə Stalinqraddan kiçik bacısı Hürriyyət
Əzizbəyovaya yazırdı:
“Mən sizə söz verirəm ki, son damla qanıma
qədər vuruşacağam.
Sizi əmin edirəm ki, mən qəhrəmancasına
döyüşəcəyəm, sizin başınızı
ucaldacağam, ölsəm
də qəhrəmancasına
öləcəyəm. Mənim barəmdə eşidərsiniz,
hələlik bu qədər. Bu mənim sizə sonuncu məktubumdur”.
Müharibə qurtardıqdan sonra onun misilsiz qəhrəmanlığını
təkcə Azərbaycan
yox, bütün dünya eşitdi. Mehdinin şücaətləri bir
ailəyə, bir obaya, keçmiş sovet respublikalarına yox, onun sərhədlərindən
çox-çox uzaqlara
yayıldı, xalqımıza
başucalığı gətirdi...
Mixaylo 1942-ci ilin
avqustunda Rusiyanın Kalaç şəhəri
ətrafındakı qanlı
döyüşlərdə ağır yaralanaraq almanlara əsir düşür. Həmin dövrdə sovet
hərbi əsirləri
gizli antifaşist təşkilatı yaratmışdılar,
onların İtaliya və Yuqoslaviya partizanları ilə əlaqəsi vardı.
Mehdi Hüseynzadə də bu təşkilatın üzvlərindən idi.
O, 1943-cü ildə alman
komandanlığının qərargahından “Harribaldçılar”
partizan dəstəsinə
qəfil hücum planını əldə etməyə müvəffəq
olur. Antifaşistlər
bu haqda onlara məlumat çatdırır və
partizanlara hücum edən polk
Tolmin-Kobarid ətrafında
böyük itkilərlə
geri çəkilmək
məcburiyyətində qalır.
“Mixaylo şəhərdədir...”
1944-cü ilin əvvəlində
Mehdi Hüseynzadə bir qrup yoldaşları
ilə İtaliyadakı
düşərgədən qaçaraq Yuqoslaviya Xalq Azadlıq Ordusunun Sloven sahilyanı 9-cu korpusunda fəaliyyət göstərən
partizanlara qoşulur. Burada azərbaycanlılardan
ibarət bölüyün
komandiri Cavad Həkimli, komissarı Mehdi Hüseynzadə olur. Bu zamandan
başlayaraq o, ərazidəki
partizan hərəkatının
“Mixaylo” ləqəbli
fəal iştirakçısına
çevrilir.
Sloveniya partizanı, hərbi tarixçi Stanko Patelin “Qradnıkovun briqadası” monoqrafiyasında
Mehdi Hüseynzadəyə
xüsusi başlıq
həsr edib. Tarixçi hesab
edir ki, Mixaylo rəqibin rəhbər kadrını
daha çox məhv etmişdi, nəinki öz mövcudluğu ərzində
bütün 9-cu korpus.
Müəllif onu 9-cu korpusdakı
ən yaxşı diversantlardan biri adlandırır. Partizan
Məhər Məmmədov
isə öz xatirələrində yazır:
“Almanlar, yerli əhali və əsirlər o zaman bizə o qədər yaxşı tanış olmayan Mixaylo adını tez-tez çəkirdilər. Amma tezliklə
hər şey aydınlaşdı. Biz Mixaylo
ilə əl-ələ
faşistlərlə mübarizə
aparmaq şərəfinə
nail olduq...”.
Mixaylonun partizan kimi uğurlu
əməliyyatları isə
davam edirdi. Hərbi-strateji
obyektlərdə, həbsxana,
kinoteatr, restoran və s. məkanlarda faşistləri vahiməyə
salan böyük dağıntılar törədilir,
düşmənin hərbi
qulluqçuları məhv
edilirdi. Döyüş
yoldaşı C.Həkimlinin
xatirələrində deyilir:
“Mehdi elə qorxu yaratmışdı ki, almanlar şəhərə
tək çıxmaqdan
qorxurdular və onlara elə gəlirdi ki, Mixaylo nəhəng bir dəstənin adıdır və ona pəhləvan rəhbərlik edir”.
Yuqoslaviyada tapılan sənədlərin
birində yazılırdı:
“Hesab etmək olar ki, onun
fəaliyyəti zamanı
minə yaxın alman öldürülmüşdü
və bunların əksəriyyəti zabitlər
idi. Faşistlər necə olursa
olsun, onun başını əldə
etmək istəyirdilər”.
Hətta
faşistlər onun başına böyük məbləğdə mükafat
da qoymuşdular.
Amma o, yüksək peşəkarlığa
malik kəşfiyyatçı
idi və asanlıqla ələ keçirilə bilməzdi.
Alman dilini mükəmməl bilməsi ona müxtəlif strateji məkanlarda rahat manevr imkanları yaradırdı.
Mixaylonun hərbi kəşfiyyatçı
kimi uğur qazanmasında rəssamlıq
qabiliyyəti də müəyyən rol oynamışdı. Yeri gəlmişkən onu da qeyd
edək ki, M.Hüseynzadənin rəsm
əsərləri hazırda
Abşeron Rayon Tarix-Diyarşünaslıq
Muzeyi və AMEA-nın Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində saxlanılır.
Mənbələrdə bildirilir ki, Mixaylo partizan yoldaşlarının həyatını
təhlükə qarşısında
qoymamaq və kəşfiyyat üçün
xüsusi riskli əməliyyatlara təkbaşına
gedər, bütün
tapşırıqları nümunəvi
yerinə yetirərmiş.
Mehdi Hüseynzadə
həyatının ən
çətin məqamlarında
belə ana yurdunu yaddan çıxarmır, Vətənin
gözəlliklərini istiqanlılıqla
vəsf edirdi. Adriatik dənizinin sahillərində
ürəyi vətənlə
döyünən qəhrəman
döyüşçü yazırdı:
Kaş ki, mən bir
sarı yarpaq olaydım,
Sabahın yelləri alaydı məni.
Aşaraq
o qarlı, uca dağları,
Vətən torpağına salaydı
məni...
...1944-cü
ilin 16 noyabr günündə Mehdi Hüseynzadə növbəti
döyüş tapşırığını
yerinə yetirmək üçün yola düşür. O, almanların
sursat anbarını partlatmalı idi. Bu tapşırığı müvəffəqiyyətlə yerinə yetirən Mehdi korpusun qərargahına qayıdarkən
faşist pusqusuna rast gəlir. Qəhrəman bütün güllələri
qurtarana qədər döyüşür. Lakin o, düşmənin
əlinə sağ keçə bilməzdi.
Ona görə də son gülləsini öz ürəyinə sıxaraq
əbədiyyətə qovuşur.
Partizan yoldaşları
qəhrəman döyüşçünü
böyük ehtiramla dəfn edirlər. Sloveniyanın
Çepovani kəndində
Mehdi Hüseynzadənin
məzar daşına
bu sözlər həkk olunur: “Rahat yat, Azərbaycan
xalqının qəhrəmanı,
əzizimiz Mehdi. Azadlıq naminə göstərdiyin
ölməz rəşadət
dostlarının qəlbində
daim yaşayacaqdır”.
Bütün nəsillərə örnək
Mehdi Hüseynzadənin
əfsanəvi qəhrəmanlığı
haqqında ölkəmizdə
və xaricdə çoxsaylı kitab və məqalələr,
bədii əsərlər
qələmə yazılıb. Sloveniyalı tanınmış yazıçı
Peter Amalettinin “Mixaylonun
təkbaşına qisası”
adlı povesti bu mənada diqqətəlayiq əsərlərdən
biridir.
Azərbaycanda məşhur partizanın
döyüş yolunun
və şəxsiyyətinin
dolğunluğu ilə
əhatə olunduğu,
“Mixaylo” obrazının
vizual şəkildə
yaddaşlara köçürüldüyü
“Uzaq sahillərdə”
filminin (1958) müstəsna
yeri var. Görkəmli
yazıçılar İmran
Qasımov və Həsən Seyidbəylinin
birgə qələmə
aldığı eyniadlı
povest əsasında çəkilən bədii
film (rejissor Tofiq Tağızadə) həm
də Azərbaycanın
kino salnaməsinin parlaq səhifəsini təşkil edir. Mixaylo obrazını yüksək
sənətkarlıqla – onun
qəhrəmanlığına layiq şəkildə yaradan Xalq artisti
Nodar Şaşıqoğlu
kinosevərlərin yaddaşında
daha çox məhz bu obrazla
əbədiləşib.
Mehdi Hüseynzadənin
qəhrəmanlıqla dolu
ömür yolu müharibə şəraitində
olan Vətənimizin gənc oğul və qızları üçün həqiqi
örnəkdir.
Aynurə
ƏLİYEVA
Mədəniyyət.- 2018.- 26
oktyabr.- S.6.