Pablo Pikassonun ittihamı

Bir əsərin tarixçəsi

Tarix uzaq-yaxın dövrləri əhatə edən yaddaşında faciələrlə qarşılaşan və saysız-hesabsız itkilər verən çoxsaylı şəhərlərin, kəndlərin adlarını yaşatmaqdadır. Bu sırada təbiətin sərt sınağına çəkilmiş Pompey, Şamaxı və Aşqabadla yanaşı, insan vəhşiliyinin qurbanları olan Gernika, Xirosima, Naqasaki, Xatın və Xocalının adlarını çəkmək olar.

Əsrlər boyu bələndikləri gözəllikləri bir anın içində itirən və tuş gəldiklərinin qarşılığında faciəviliyi adi gözlə belə görünən bu şəhərlərin ürəkağrıdan mənzərələrinin zamanın axarında sənət əsərlərində bədiiləşdirilməsi nə qədər keçmişdə yaşananların unutmamağın göstəricisidirsə, bir o qədər də günahsız qurbanlara ehtiramın, bəşəriyyəti bir daha oxşar faciələrə yol verməməyə çağırışın ifadəsidir. Etiraf edək ki, yeni nəsil artıq tarixə qovuşan və uzaq keçmişdən “boylanan” həmin şəhər faciələri barəsində rus rəssamı K.Brüllovun “Pompeyin son günü”, ispan rəssamı P.Pikassonun “Gernika”, yapon rəssamları İri və Tosiko Marukilərin “Xirosima” əsərləri vasitəsilə məlumat almaqdadır. Heç şübhəsiz, həmin əsərlərin faciə dəhşətlərini cəlbedici və təsirli bədii tutumda əyaniləşdirməsinin nəticəsidir ki, onlar hələ də tarixi həqiqətlərin insanlara çatdırılmasında əyani vasitə rolunu oynamaqdadır...

Bu əsərlərin arasında məna-məzmun və bədii tutumuna görə aktuallığını hələ də qoruyub saxlayan “Gernika” tablosu onun yaradıcısı Pablo Pikassonun (1881-1973) ən məşhur yaradıcılıq nümunələrindəndir. Sənət tarixçiləri də əsəri yaradıcı insan qəzəbinin bədiiləşdirilmiş ən yaxşı nümunəsi hesab edirlər.

Məlumat üçün bildirək ki, Gernika İspaniyanın tarixən baskların yaşadıqları şəhəridir. 1937-ci ilin 26 aprelində - faşist aviasiyasının və “Kondor” legionunun hücumu ilə yer üzündən silinənə kimi bir o qədər də tanınmayan bu şəhərin atılan mindən çox bomba və bir neçə gün davam edən yanğınlar nəticəsində məhv olması onu dünya miqyasında çox məşhurlaşdırdı. Şəhərin tarixinə qara hərflərlə yazılmış həmin gün altı minlik əhalisinin üçdəbirindən çoxu məhv olmuş, qalanları evsiz qalmış, çoxlu sayda qədim abidələr yerlə yeksan olmuşdu. Ertəsi günü Böyük Britaniyada nəşr olunan “Tayms” qəzetində hadisə barədə verilən xəbərdə İspaniyadakı vətəndaş müharibəsində Almaniyanın iştirakının şayiə yox, həqiqət olduğunu sübut edən təkzibolunmaz faktlar ortaya qoyulmuşdu. Jurnalist Corc Stirin üzərində alman qartalları təsvir olunmuş bomba parçalarını əldə etməsi və dəhşətli qırğın silahının şəhərdəki hərbi zavodların əvəzinə bazar günü kənddən gələnlərlə dolu olan meydana atıldığını təsdiqləməsi hamı kimi Pikassonu da sonsuz dərəcədə hiddətləndirmişdi. Odur ki, o vaxta qədər Gernikada olmayan rəssam Ümumdünya sərgisində İspaniya pavilyonunda nümayiş olunacaq əsərin yaradılmasına razılıq vermişdi.

Sonsuz qəzəbini və vətəndaş mövqeyini miqyaslı tabloda (7,77 m x 3,49 m) əks etdirən sənətkarın bu əsəri elə həmin il Parisdə keçirilən Ümumdünya sərgisində nümayiş olunur. Duyulası zaman distansiyasından iriölçülü həmin əsərin çox qısa bir müddətdə - bir ay ərzində işlənməsinə təəccüblənməmək olmur. Rəssamın əsər üzərində iş rejiminin gərginliyi və sutkanın on iki saatını molbert qarşısında keçirməsi də ilk növbədə onun həmvətənlərinə qarşı cinayət törədənlərə nifrətinin nəhayətsizliyinin ifadəsi idi.

Özünün möhtəşəm ölçülərinə və kompozisiya həllinə görə tablo triptixi (üçlük) xatırladır və əsərin fiqurların və emosiyaların xaosunu xatırladan ümumi tutumunda dəqiqliyi görünən üç fraqmenti sezmək mümkündür. Yağlı boyanın ağ-qara çalarları ilə çəkilən tablo elə bu nikbinlikdən uzaq monoxrom koloriti ilə dəhşətli hadisələrin xronikasını təsirli şəkildə əks etdirir. Kədər, iztirab, dəhşət, qəddarlıq və ümidsizliyin ifadəsi tabloda kifayət qədər qabarıqdır. Görünənlərin mahiyyət etibarilə ümumbəşəri olması, zamansızlığı və məkansızlığı özündə yaşatması birmənalıdır. Pikassonun məhz belə bir ölçüyəgəlməz faciəni bədiiləşdirməsinin nəticəsidir ki, yaranmasından 80 il keçməsinə baxmayaraq “Gernika” müharibə əleyhinə yaradılmış təsviri sənət əsərləri arasında birinciliyi qoruyub saxlamaqdadır...

Rəssam faciənin cəlbedici və təsirli alınması məqsədilə hadisənin baş verdiyi məkan üçün insanların, heyvanların və quşların “birləşdiyi” - bir araya gəldiyi darısqal, xilasolunma işartısı görünməyən zirzəmini seçmişdir. Əsas obraz kimi seçilən parçalanmış at və öküz, yıxılmış atlı, ölmüş körpəsi ilə təsvir olunmuş ana, əliçıraqlı qadın təsvirlərin ümumi bədii tutumunda faciənin qabarıqlığını vurğulayan bədii detallardır. Pikasso fəlakəti yaşayan insanların ölüm-dirim mübarizəsini, nifrətini və ümidsizliyini bir araya gətirərək, çox çətin yaradıcı vəzifənin öhdəsindən ustalıqla gəlmişdir. Süjeti və kompozisiya həlli əsərin real-gerçəkçi təsvirindən uzaq olan tablo, bilavasitə bədii obrazların assosiativ əlaqəsinə əsaslanmışdır. Bu mənada iriölçülü tablonun ümumi quruluşu və ritmi möhtəşəm əsərin daxili məzmun yükünə cavab verir.

Əsərin bütün obrazları sadə, ümumiləşdirilmiş cizgilərlə təqdim olunmuşdur. Başqa sözlə desək, yalnız ümumi fikrin yaddaqalan bədii tutumda şərhi üçün gərəkli olanlar kompozisiyaya daxil edilmiş, qalanlarından imtina edilmişdir. Baxışları tamaşaçıya zillənmiş kişi ilə qadının həyəcan dolu harayını onların kifayət qədər qabarıq verilmiş üz cizgilərində duymaq olur. Detalların xırdalanması ilə obrazların fərdiliyini vurğulamaqdan uzaq olan müəllifin tətbiq etdiyi ümumiləşdirmələr də əsasən əsərin ideyasını qabartmaq niyyətindən qaynaqlanır. Ölümün və viranəliyin faciəviliyini Pikasso elə bədii formaların dağılması və parça-parça olması ilə ifadə etmişdir. Hər bucağından ölüm qoxusu gələn bu məkanda məhv olanların üzərində qaşqabaqlı, ifadəsiz baxışlı öküz yüksəlməkdədir. Bu təzad, yəni əzab-əziyyətlə biganəliyin qarşılaşdırılması, onun məna-məzmun yükünün açımına yönəli əsas - bütün əsərin dominantı kimi qəbul olunur. Lakin Pikasso bununla kifayətlənməmiş və əsərin sağ hissəsində (əllərini yuxarı qaldıran kişinin yanında) həyəcana və gərginliyə bələnən, ancaq qətiyyəti duyulan iki insan fiquru ilə kompozisiyanın təsir gücünü daha da artırmağa nail olmuşdur.

Ümumi xaotikliyinə baxmayaraq, əslində, detal azlığı ilə seçilən səciyyəvi interyerdə zirzəminin tavan tirləri, döşəmənin daşları, pəncərə və qapıların yeri qısa müddətə çəkildiyi güman edilən bədii tutumdadır. Ön plan sanki altdan əsas personajları əhatə edən üçbucaqla işıqlandırılmışdır. Məkan göz-çıraq olan rəmzi mənbədən işıqlanır...

Əsərin tamamlandıqdan sonra Parisdəki Ümumdünya sərgisində nümayişinin cəmiyyətdə yaratdığı əks-sədanı xatırlamalı olsaq, bu məsələdə də əsərin özü kimi təzadlı münasibətlərə rast gəlindiyini söyləməliyik. Əsərin ilk tamaşaçılarından olan məşhur fransız memarı Le Korbyüzenin dilə gətirdiyi “Gernika” daha çox tamaşaçıların kürəklərini görürdü” sözlərində sərgi ziyarətçilərinin əsərə biganə qaldıqlarını duymaq çətin deyil. Amma etiraf edək ki, onun mahiyyətini-müharibə dəhşətlərinin bu cür - yeni formada ifadəsini sona qədər duymayanlar təkcə adi tamaşaçılar deyildilər. Elə mütəxəssislərin çoxu da əsərdə bədiiliyin azlığını vurğulamaqla, onun daha çox təbliğat mahiyyətli olduğunu bildirirdilər. Madrid jurnallarının birində isə onu Pikassonun bu vaxta qədər yaratdığı ən zəif əsər adlandırmaqdan belə çəkinməmişdilər. İspaniyalı ictimai xadim Dolores İbarruri onu faşizmi və Franko rejimini ittiham edən dəhşətli bədii vasitə hesab etdiyini söyləmişdi. Danimarkalı məşhur karikatura ustası Herluf Bidstrup isə onun müharibə əleyhinə yaradılmış ən yaxşı sənət nümunəsi olduğunu bildirmişdi...

Paris sərgisindən sonra əsər Avropanın bir çox ölkələrində göstərilmiş, faşistlər respublikaçılara qalib gəlib İspaniyada Franko diktaturasını bərqərar edəndə isə “Gernika” Nyu-Yorka aparılmış və 1939-cu ildə Polşa Almaniyanın işğalına məruz qalanda Müasir İncəsənət Muzeyində sərgiyə çıxarılmışdı. Onun nümayişindən toplanan vəsait ispan qaçqınları fonduna köçürülmüşdü. O vaxtlar “Gernika” Nyu-Yorkla yanaşı ABŞ-ın digər şəhərlərində və Avropada göstərilmiş və müasir İspaniya incəsənətinin ən məşhur əsəri kimi şöhrət tapmışdı. Təəccüblüdür ki, 60-cı illərin sonlarında Fransisko Franko onu almaq və İspaniyada nümayiş etdirmək təklifi ilə çıxış etsə də, Pikasso buna razılıq verməmişdi. Əvəzində demişdi ki, yalnız Frankonun İspaniyada respublikanın bərpa olunmasına razılıq verəcəyi təqdirdə əsəri ona təqdim edə bilər. Zamanın axarında İspaniyada baş vermiş müharibə tarixdə qalsa da, “Gernika” istənilən müharibəyə etiraz rəmzinə çevrildi. Bununla belə, 1981-ci ildə İspaniyaya qaytarılan əsərə münasibət, Pikassonun vaxtında olduğu kimi, müasir dövrdə də birmənalı deyildir. 2003-cü ildə onun BMT-nin qərargahında asılmış qobelen variantının üzərinin İraqa hərbi müdaxilə məsələsinin müzakirəsi zamanı parça örtüklə bağlanması da dediklərimizi təsdiqləyir.

Yaradıldığı gündən haqqında ən müxtəlif fikirlərin söylənildiyi bu əsər barəsində ən maraqlı fikirlərdən birini də rəssamın özü dilə gətirmişdir. 1940-cı ildə alman qoşunlarının Parisə daxil olmasından az sonra gestapoçular Pikassonun bu şəhərdəki emalatxanasına gəlirlər. Rəssamın masasının üzərində “Gernika”nın reproduksiyaları varmış. Alman zabiti o şəkillərdən birini əlinə götürərək üzünü Pikassoya tutaraq deyir: “Bunu siz eləmisiniz?” Rəssam da halını pozmadan sakitcə “Yox! Bunu siz eləmisiniz! Özünüzə yadigar kimi götürə bilərsiniz!” - deyir...

Ziyadxan Əliyev

Əməkdar incəsənət xadimi, “Sənətşünaslığın təbliği”

İctimai Birliyinin sədri

Mədəniyyət.- 2017.-17 yanvar.- S.15.