“Gəl bu sirri gör ki...”

XV əsr Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni həyatında yeni bir mərhələ hesab edilir. Ana dillində ədəbiyyat daha geniş vüsət alır, mədəniyyətin inkişafına zəmin yaranır. Bu dövrdə yazıb-yaradan şairlərdən biri də Qaraqoyunlu dövlətinin hökmdarı Cahanşah Həqiqidir.

Müzəffərəddin Cahanşah Həqiqi 1397-ci ildə Cənubi Azərbaycanın Xoy şəhəri yaxınlığında kiçik bir kənddə anadan olub. Uşaqlıq və gəncliyi çətin bir dövrə təsadüf etsə də, mükəmməl mədrəsə təhsili alıb. O, həmçinin atası – Qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusifin hərbi yürüşlərində və dövlət idarəçiliyində yaxından iştirak edib.

Araşdırmalardan məlum olur ki, 1420-ci ildə Qara Yusif ölür. Hakimiyyət uğrunda çəkişmələr başlayır. Bundan istifadə edən Əmir Teymurun oğlanları Şahrux və Baysunqur Azərbaycan üzərinə hücuma keçirlər. Gərgin mübarizədən sonra Qara Yusifin oğlu İsgəndər hakimiyyətə gəlir. O, bir müddət sonra Şirvanşah I Xəlilullahla savaşa girir. Bu mübarizədə Cahanşah öz qardaşına qarşı çıxır. Bu güc qarşısında İsgəndər Şirvandan geri çəkilir.

1435-ci ildə hakimiyyətə Cahanşah gəlir. Hökmranlığını bərpa etmək istəyən İsgəndər qardaşına savaş açaraq Təbrizə yürüş edir. Bu dəfə də Cahanşahla Şirvan əmirlərinin birləşmiş qoşunları onu məğlubiyyətə uğradır. Naxçıvandakı Əlincə qalasına sığınan İsgəndər öz yaxın adamları tərəfindən sui-qəsd nəticəsində öldürülür. 1447-ci ildə Şahrux Xorasanda dünyasını dəyişir. Bu hakimiyyətsizlikdən istifadə edən Cahanşah Sultaniyyə, Qəzvin və Həmədanı Qaraqoyunlu torpaqlarına qatır.

Ölkədə sabitlik yaranan kimi Cahanşah ticarət, sənətkarlıq, elm və mədəniyyətin inkişafı üçün böyük səylər göstərir. Onun hakimiyyəti illərində Naxçıvan, Gəncə və Təbriz kimi iri şəhərlər inkişaf edir. Bu dövrdə Cahanşahın göstərişi ilə məşhur Müzəffəriyyə memarlıq kompleksi (1456) tikilib istifadəyə verilir. Cümə məscidi, xanəgah, kitabxana, mədrəsə, türbə və digər tikililər bu kompleksdə birləşirdi. Hazırda bu nəhəng kompleksdən yalnız memarlıq tarixinə Göy məscid adı ilə daxil olan əzəmətli cümə məscidi qalıb.

Bədii yaradıcılıqla məşğul olan Cahanşah əsərlərini “Həqiqi” təxəllüsü ilə qələmə alıb. Azərbaycan və fars dillərində qəzəl, məsnəvi və rübailər yazan şair Şərq ədəbiyyatına dərindən bələd olub. O, tanınmış fars şairi Əbdürrəhman Cami ilə dostluq münasibəti saxlayıb. Cami onun şeirlərini yüksək qiymətləndirərək bir şeirində Həqiqinin “Divan”ını “xəzinə” adlandırıb.

Həqiqi “Divan”ının taleyi də maraqlı olub. Tədqiqatçılar uzun müddət divanı itmiş zənn ediblər. Amma 1961-ci ildə “Divan”ın əlyazması İstanbulda, türk sultanlarının saray kitabxanasında saxlanılır. Osmanlı sultanı Əbdülhəmidin dövründə əlyazma kitabxanadan itir. Bir müddət sonra isə Misirin İsgəndəriyyə kitabxanasında tapılır. Sonra yenə müəmmalı şəkildə yoxa çıxır və bu dəfə Londonda aşkara çıxarılır.

Tarixən mədəni mirasımıza göz dikən bədnam ermənilər sərdar şairin “Divan”ını da ələ keçirirlər. Nyu-Yorka erməni kolleksiyaçısı Arutyun Qazaryanın vəsiyyətinə əsasən, əlyazma İrəvan Dövlət Universitetinə gətirilir. Ədəbiyyatşünas Lətif Hüseynzadə “Divan”ı burada tapır və üzərində işləyərək dərc etdirir.

Həqiqinin yaradıcılığından məlum olur ki, Şərq fəlsəfəsi onu dərindən düşündürüb. Şah olsa da, böyük mütəfəkkir şair İmadəddin Nəsiminin təbliğ etdiyi hürufiliyə meyil edib. O, hərflərin insan sifətində əks olunduğuna inanıb.

Ümumiyyətlə, Cahanşah Həqiqinin poeziyası Orta əsr Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus mövqeyə malikdir. Şairin lirikasında həssas qəhrəman, zərif duyğular ustalıqla tərənnüm olunub. Səmimi hisslər, kövrək duyğular Həqiqinin yüksək poetik dillə verilib:

Eşqin əsrarını faş etmişəm aləmdə mən

Gəl bu sirri gör ki, ol əsrara müştaqam yenə...

Cahanşah hakimiyyətinin son illərində ona qarşı çıxanlara amansız olur. 1452-ci ildə ona tabe olmaq istəməyən feodalları öz ətrafında birləşdirir. Oğlu Pirbudağı İsfahan hakimi təyin edir. Hücum edərək Şiraz və Kirmanı tutur. 1453-cü ilin sonunda Təbrizə qayıdan Cahanşah görür ki, oğlu Həsənəli burada üsyançılara rəhbərlik edir. Dərhal sərt tədbirlər görür. Amma anasının təsiri ilə Həsənəlini edam etmir. Ölkədən sürgün edilən Həsənəli atasının düşməni Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənə sığınır. Sonra da qardaşı Pirbudağı tapır. Qardaşlar birləşərək Cahanşaha tabe olmadıqlarını bildirirlər. Bunu eşidən Cahanşah 1462-1463-cü illərdə Şirazı mühasirəyə alır və özünə təslim edir. Anaları bu dəfə də qardaşları xilas edir. Bundan sonra Cahanşah dövlət idarəçiliyini oğlanları arasında bölür. Pirbudağı Bağdada, Mirzə Yusifi Farsa, Qasımbəyi isə Kirmana göndərir. Amma Pirbudaq yenidən itaətsizlik edir. Sultanlıq həvəsi ilə atasına qarşı çıxır. Cahanşah 1466-cı ildə Bağdadı tutur və oğlunu edam etdirir.

Uzun Həsən 1467-ci ilin yazında Muş düzənliyində qəflətən Cahanşahın qoşunlarına qarşı hücuma keçərək onu məğlub edir. Həmin ilin 4 oktyabrında Cahanşah Həqiqi qətlə yetirilir və Təbrizdəki Göy məsciddə dəfn olunur.

Savalan FƏRƏCOV

Mədəniyyət.- 2019.- 2 avqust.- S.6.