28 illik ömürdə 2 şah əsər
“Səməd Behrənginin əsl şah əsəri
– öz şahanə həyatıdır”...
Səksən
il əvvəl Təbrizin Gerendab məhəlləsində (iki
qardaş, üç bacılı yoxsul bir ailədə)
doğulmuş, “ölüm məni hər an yaxalaya bilər,
önəmlisi budur ki, mənim həyatım
başqalarının həyatına necə təsir göstərəcəkdir”
düşüncələrilə yaşamış bu nakam ədiblə
tanışlığa onun öz ailə “universitet”inə məxsus
bir epizodla – anası Sara xanımın xatirələrilə
başlayaq:
“Yadımdadır, Səməd dünyaya gələndən bir gün öncə atası işdən çıxarıldı. Yenə ərbabla dalaşmışdı. Mən “filankəs orda 4 ildir işləyə bilir, sənsə ilin tamam olmamış, çıxarıldın” deyəndə, qayıtdı ki, mən ərbab-sərdaba kimlərdənsə casusluq etməyi bacarmıram...”
Elə bir atanın törəməsi məhz belə bir oğul olmalı idi; iyirmi səkkiz illik ömür qısalığında qocaman bir rejimi təlatümə gətirənlərdən birinə çevrilməli, 1967-ci il avqustun 31-də Araz çayında “boğulmalı”, xalqın təkidilə Təbrizin İmamiyyə qəbiristanlığında dəfn edilməli idi…
O faciəli avqustdan –
düz bir il sonra o otaylı ədibin bu taylı soydaşı Məmməd Araz Quzeyimizin Horadiz yaşayış məntəqəsi yaxınlığındakı “Arazstroy” tikintisinə həsr etdiyi “Arazın işıqları” şeirində yazacaqdı: “Araz axır yırğalana-yırğalana, Elə bil ki, bir ac dəvə yorğalana-yorğalana o yanına, bu yanına ağız atır. Dəmirtikan qırpmaq öyrən, dəvə qardaş, dəmirtikan! İşıqlar da ayrılığa öyrəşəcək, Yükünü çək, dəvə qardaş, yükünü çək...”.
Xatirəsini ağırlayan yüzlərlə nümunədən güneyli yurddaşı və dostu Əlirza Nabdil deyəcəkdi:
Oxudu qaranquş “ayrılıq” sözün,
Cumdu tufanlara, unutdu özün!
Düşmən tənə vursa; “Səməd hardadır”,
Əlimi sinəmə çalıb deyərəm -
Səməd könlümüzdə, ağlımızdadır!
Bir haray
çəkərəm qəlbim evindən:
Axtarın
Arazın Çənlibelindən!
Bu bir
nağıldır ki, ellər söyləyər,
Nağılçı
dayanar, söz davam edər...
Quzeyli
soydaşı Əhməd Cəmil xatırlayacaqdı:
Volqada o
taya-bu taya baxdım,
Araza
oxşamır bu çayın rəngi,
Sənmi gücsüz idin, Arazmı dərin?
Dözdün
zillətinə ağır illərin,
Ah, Səməd
Behrəngi!
Sinəmi
yarın və asın
Orada
Buhenvald zəngi –
Oxusun Araz
boyu:
Səməd
Behrəngi!
Səməd
Behrəngi!...
2009-cu ildə
son kitabını çapa hazırlamış məktəb
yoldaşı Sirus Mədədi “Amerikanın səsi” radiosuna
hayqıracaqdı: “Behrəngi milli və İran ədəbiyyatında
bir qala, bir dağ ucalığında durur! İran uşaq ədəbiyyatının
banisi Səmədin vicdan-namus nişanlı həyatından, əsərlərindən
bu gün də ilham alınır! Yaşadığı
ömür qısalığı da onun şah əsəridir!”.
Təbrizli
tədqiqatçı Qulamhüseyn Saidi isə bu
saysız-hesabsız dəyər-deyimləri aforizmləşdirəcəkdi:
“Səməd Behrənginin əsl şah əsəri – öz
şahanə həyatıdır!”.
Başqa dost-tanış-əqidədaşları davam edəcəkdi:
“Azərbaycan xalqının canlı, Azərbaycan kəndlərinin
bal dili”, “Milli mədəniyyətin oyaq vicdanı”, “Xaliqə
üz, xalqa əl tutan”, “Səyyar müəllim”...
Məmləkətimizin
bu tayında isə Güney-Quzeyarası əlaqələrin
inkişafı ideologiyasına yönəlik “Səməd Behrəngi
ədəbi mükafatı” təsis ediləcəkdi...
Ovaxtdan-buvaxta
–
verilən bu qiymət-dəyərlər elə-belədən
deyil. Bu istedadlı ədib, milli məfkurəli
publisist-jurnalist öz qələm məhsulları ilə mənsub
olduğu milləti daim ayıq-oyaqlıq ayağında
saxlayıb. Daim siyasi-ictimai təqiblərlə
bahəm maddi sıxıntılar da yaşamış bu fədakar
soydaşımız ömrünün əsas hissəsini
xalqımızın Güney bölüyünün
(bütövlükdə
ümumtürkçülüyün) etnokulturoloji özəlliyini
əks etdirən folklor nümunələrini toplamağa sərf
edib.
Həyatının son 8 ilini müəllimlik və ədibliklə
məşğul olub. Qısa ömür ərzində iyirmi əsər
yaradıb. “Balaca qara balıq” isə onun
siyasi manifestidir. Bir müddət
çalışdığı qəzetlərdə (“Mehdi
Azadi”, “Adinə”) çap etdirdiyi yazılarından ibarət
kitabı (“Məqalələr məcmuəsi”) nəşr
edilib. Fikir dostları ilə (Behruz Dehqani,
Sirus Mədədi və b.) Cənubumuzun
bütün kəndlərində topladıqları folklor
nümunələri Azərbaycan dilində
olduğuyçün çap edilməyib. İlk folklor
nümunələri Təbrizdə işıq üzü
görən (minbir müsibətlə və yeganə!)
kitabının adı isə: “Parə-parə”!...
İbtidai təhsilini “Tərbiyyət” məktəbində
alıb, Təbriz Pedaqoji Texnikumunu, Təbriz Universiteti
Filologiya fakültəsinin ingilis dili şöbəsini (qiyabi)
bitirib. Tələbəlik illərində “Xənde”
(“Gülüş”) adlı həftəlik divar qəzeti
buraxıb. Əmək fəaliyyətinə
Azərşəhr (Tufarqan) mahalının ibtidai məktəblərində
müəllimliklə başlayıb. Böyük sevgilərlə
topladığı Azərbaycan nağıllarını fars dilinə tərcümə edərək
Tehranda çapına nail olub. İlk hekayələri
(“Adət”, “Binam”) iyirmi yaşında ikən dərc olunub.
Sonralar “Ulduz və qarğalar”,
“Çuğundursatan oğlan”, milli azadlığa həsr
etdiyi “Balaca qara balıq” və digər məşhur əsərlərini
yazıb. “Balaca qara balıq” İtaliyada
keçirilən Beynəlxalq uşaq kitabları müsabiqəsində
qızıl medala layiq görülüb, italyan, fransız,
ingilis, türk dillərində nəşr edilib.
Və nəhayət,
5-də 4-nü ixtisar edibən təqdim etdiyim –
“Balaca
qara balıq”
Çillə axşamı idi. Qoca Balıq dəryanın dibində
törəmələrini ətrafına toplayıb belə bir
nağıl danışırdı:
– Biri
vardı, biri yoxdu, bir Balaca Qara Balıq vardı. Səhərdən
axşama anasıyla birgə üzən bu bala balıq bir
neçə gün fikrə daldıqdan sonra dilə gəldi:
– Anacan, mən
daha bu yaşayışı xoşlamıram. İstəyirəm,
gedim görüm, bu arx harada qurtarır. Gedib
görüm başqa yerlərdə nə var, nə yox…
– Eh,
balacan, bu çayın nə əvvəli var, nə
axırı. Gördüyün nə varsa, elə
odur.
Bu zaman
onlara yaxınlaşan iri bir balıq dedi:
–
Qonşu, yenə uşaqla nə höcətləşirsən?
– Eh...
qonşu, gör, zəmanə necə dəyişib?! Uşaqlar analarına cip-cip öyrətməyə
başlayıblar. Gör bu cırtdanın
fikrindən nələr keçir?! Deyir, istəyirəm
gedim görüm dünyada nələr olur?!.
Qonşu
Balıq:
– Ey,
balaca, sən nə vaxtdan belə filosof olubsan ki, bizim xəbərimiz
yoxdur?
–
Xanım, mən hər gün təkrar olunan bu gəzintilərdən
cana doymuşam...
Ana
Balıq:
–
Bacı, bilmirəm bu balamın qulağını kim doldurub…
–
Bacı, tez-tez bu uşağın yanına gəlib-gedən o
pıç-pıç İlbiz yadındamı?...
– Hə,
hə! Yaxşıca yadıma saldın! Görüm onu
gorbagor olsun!
– Elə
demə, ana! O mənim dostum idi...
Səs-küy
başqa balıqları da oraya çəkib gətirdi və
onlar ananın üstünə düşdülər:
–
Uşağını lazımınca tərbiyələndirmədiyinçün
əzab çəkməlisən!
– Sizinlə
qonşu olduğumuzdan xəcalət çəkirəm!
– Bu
uşaq ağzını hara qoyub? Məgər
dünya elə bu dünyadan ibarət deyil?!
– Bu məlunu
göndərək qoca İlbizin yanına!
Anasının
“Allah, sən saxla, uşağım əlimdən gedir!” - deyə ağladığını görən
Balaca Balıq pıçıldadı:
– Sən
mənim günümə yox, bu geridəqalmışların
halına ağla...
– Mənə
rəhmin gəlsin, bala! Getmə...
Balaca Balıq heç nəyə etina etmədən
uzaqlaşdı.
Şırrandan sürüşüb gölməçəyə
düşən Balaca Balıq əvvəlcə
özünü itirən kimi oldu. Burada gəzişən
saysız-hesabsız varlıqlar onu məsxərəyə
qoydular:
– Bir bunun
təhər-tövrünə baxın! Ey, de
görək sən nə məxluqsan belə?!
– Mənim
adım Balaca Balıqdır. Bəs siz?
– Bizim əsil-nəcabətimiz
var!
–
“Çömçəquyruq” deyərlər bizə!
–
Dünyada bizdən gözəli tapılmaz!
– Sənin
kimi yöndəmsiz deyilik!
Balaca
Balıq:
– Sizin bu
qədər xudpəsənd olduğunuzu bilmirdim. Amma bu sözləri nadanlıq üzündən dediyinizə
görə sizi bağışlayıram.
– Deməli,
biz nadanıq?
– Nadan
olmasaydınız, bilərdiz ki, hər
yaradılmışın öz təhər-tövrü olur.
Hə, axı siz dünyanı hardan başa düşəsiz
ki, gölməçədən qırağa çıxa
bilmirsiz...
– Ha, ha,
ha! Məgər gölməçədən
başqa dünya da var?
– Eh...
zavallılar... Ananız hardadır?
Gölməçə
qırağındakı daş üstdə oturmuş yekə
bir Qurbağanın gur səsi onu diksindirdi:
– Burdayam,
ey əsil-nəcabətsiz vücud! Nə əllaməlik
edib uşaqlarımı çaşdırırsan? Mən bir belə ömür
sürmüş və görmüşəm ki, dünya elə
bu gölməçədən ibarətdir!
– Bu
minvalla əbədi ömür də eləsən, yenə
görməyəcəksən...
Qurbağa Balaca Balığın üstünə necə cumdusa, gölməçə lərzəyə gəldi və o, bir də onda ayıldı ki, dərədən axan enli arxda çapalayır. Burada iri bir kərtənkələ qarnını günəşdən qızmış daşa sərilib hərarət ləzzəti ala-ala suyun təkində ovladığı qurbağanı didişdirən yumru xərçəngə tamaşa edirdi. Balaca Balığın gözləri xərçəngə sataşcaq bərk qorxdu və onu təzimlə salamladı. Xərçəng isə:
– Sən nə ədəbli balıqsan, – dedi. – Hə, gəl qabağa!
– Yox, mən dünyanı gəzməyə gedirəm, cənabınızın yeminə çevrilmək istəmirəm!
– Sən lap uşaqsanmış ki, baba! Mən qurbağaları başa salmaq istəyirəm ki, dünya kimin əlindədir. Sənsə qorxma, gəl qabağa!
Bu an su üzərinə nəhəng bir kölgə yayıldı. O, çoban idi. Bir an sonra çomağının gözlənilməz zərbəsilə xərçəng suyun dibinə batdı.
Sürü su içib gedəndən sonra Balaca Balıq kərtənkələni səsləyib dedi:
– Kərtənkələcan, məni nərə balıq, balıqudan və başqa yırtıcılarla çox qorxudurlar...
– Nərə balıqlar, balıqudanlar dənizdə yaşayırlar. Amma bu həndəvərdə saqqa quşuna rast gəlinir. Onların boğazının altında xeyli sututan kisə olur. Bəzən xam balıqlar o kisəyə girir və o məsələ!...
Balaca Balıq “doğurdanmı arx dənizə tökülür”, “Saqqa quşunun, balıqudanların bizimlə nə düşmənçiliyi var” kimi sual-xəyallarla yola düşdü.
Elə bir yerə çatdı ki, burada dərə enlənir, sular qabarışırdı. Birdən Rizə balıqlar onu dövrəyə aldılar:
– Ay qərib
varlıq, hara belə?
–
Arxın qurtardığı yerə...
– Nə
arx, qadası? Əvvəla, bu, çaydır,
ikincisi, sən saqqa quşunun geniş kisəsinə doğru
tələsirsən?
–
Bunları mən də bilirəm, ancaq getməliyəm!
Onun bu cəsarətindən ilhamlanan Rizə
balıqlardan bir neçəsi Balaca Balığa qoşulmaq
istədi, lakin valideynlərinin qorxusundan səslərini
çıxartmadılar.
Balaca Balıq o qədər getdi ki, axşam oldu. Bir daş
altına girib yatdı. Gecəyarı
ayıldı və gördü ki, Ay suya düşüb, hər
yeri işıqlandırır.
O, Ayı
çox sevirdi. Analı günlərdə
yuvadan çıxıb onunla kəlmələşmək həsrətində
olardı. Ancaq hər dəfə anası
ayılıb onu yuvasına dartar, yatırardı. Bu dəfə
o azad idi:
– Salam,
göyçəyim Ay!
– Salam,
Balaca Qara Balığım! Səninlə üz-üzə,
göz-gözə olmaq necə də xoşdur! Amma,
odur, böyük bir qara bulud mənə tərəf gəlir.
Aramızı kəsəcək...”.
Bu “qara
bulud” –
bizim ən
yeni, ən ümummilli xəyal
qırıqlığımızı (“bulud”u “bağ”a
çevirməklə) da ehtiva edən bir rəmz...
Bəs
görəsən, Quru sakini olan bu müəlliflə Su sakini
olan o bədii obrazının dünyadəyişim eyniyyəti
nə?...
Bəlkə,
siyasətçiliyin sənətçiliyə ironiyası?...
Tahir
ABBASLI
Mədəniyyət.- 2019.- 30
avqust.- S.6.