Vətən yanğılı misralar müəllifi
...Seçilməz laləzardan,
mən əsgərəm əlimdən
O bayrağı vermərəm,
öz canımı verərəm,
Qarabağı vermərəm!
Vətən yanğılı bu misraların və neçə-neçə dillər əzbəri olan şeirlərin müəllifi görkəmli şair, tərcüməçi, Əməkdar incəsənət xadimi Tofiq Bayram XX əsr Azərbaycan poeziyasında öz dəst-xətti ilə seçilən sənətkarlardandır. Xarakterindəki bütövlük, çılğınlıq, şeirlərində və bütün yaradıcılığında özünü göstərir. Ona görə də şeirləri dillər əzbərinə çevrilib, bəstəkarların barmaqları ilə şirin nəğmələrə dönərək insanların qəlbinə hərarət gətirib. Bu il 85 illiyi qeyd olunan şair xatirələrdə həm də gözəl insan kimi qalıb.
Tofiq Qulam oğlu Bayram 1934-cü il dekabrın 16-da Bakının Əmircan kəndində anadan olub. Burada orta məktəbi bitirdikdən sonra Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun (indiki ADPU) Tarix fakültəsində təhsil alıb. Əmək fəaliyyətinə “Azərbaycan müəllimi” qəzeti redaksiyasında şöbə müdiri kimi başlayıb. Sonra Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində ədəbi işçi, Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında ədəbi hissə müdiri, “Ulduz” jurnalı və “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti redaksiyalarında şöbə müdiri, “Yazıçı” nəşriyyatında baş redaktor müavini işləyib.
Bədii yaradıcılıqla yanaşı, tərcümə ilə də məşğul olan Tofiq Bayram Lope de Veqanın “Hiyləgər məşuqə” pyesini dilimizə tərcümə edib. Azərbaycan oxucusu həmçinin A.Tvardovskinin “Üfüqlərdən-üfüqlərə”, dünya xalqlarının incilərindən ibarət “Ürəkdən-ürəyə” toplusunu, R.Həmzətovun “Durnalar” və “Dostları qoruyun” şeir kitablarını, A.Puşkinin “Motsart və Salyeri” pyesini, A.Axmatovanın “Rekviyem” poemasını, habelə Y.Yevtuşenko, İ.Abaşidze, T.Ciladze, Q.Quliyev və başqalarının əsərlərini T.Bayramın tərcüməsində oxumaq imkanı qazanıb. Ömrünün böyük bir hissəsini bu işə sərf edən fədakar şair tərcümə əsərini əmanət sayar, “əmanətə xəyanət olmaz” deyər, tərcümə prosesini “qanköçürmə əməliyyatı”na bənzədər – “qan qrupu uyğun olmayanda tərcümə olunan şeir də xəstə olur” deyərmiş.
Öz əsərləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatına verdiyi töhfələrə görə T.Bayram 1984-cü ildə “Əməkdar incəsənət xadimi”, dünya xalqlarının poeziyasından nümunələrin yüksək peşəkarlıqla Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsindəki əməyinə görə isə 1988-ci ildə “Maksim Qorki adına Azərbaycan Dövlət mükafatı”na layiq görülüb...
T.Bayramın “şəkərli diabet”dən çəkdiyi ağrıların üzərinə daha bir dəhşətli ağrı gəldi – Qarabağ ağrısı. O, xəstəliyin ağrılarına dözsə də, Vətən ağrısına dözə bilmədi və 1991-ci il aprel ayının 19-da dünyasını dəyişdi, doğulduğu kənddə torpağa tapşırıldı.
Ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Əmircan qəsəbəsindəki istirahət parkında şairin əzəmətli büstü ucaldılıb və bu məkana T.Bayramın adı verilib. 1998-ci il sentyabr ayının 24-də parkın yenidənqurmadan sonra açılış mərasimində iştirak edən Prezident Heydər Əliyev çıxışında deyib: “Suraxanı torpağı Azərbaycana, xalqımıza böyük insanlar vermişdir. Onların arasında Tofiq Bayramın xüsusi yeri var. O, Azərbaycanda gözəl şeirləri, əsərləri, onun şeirlərinə bəstələnmiş mahnıları, fədakar yaradıcılığı ilə tanınmış və məşhur olmuşdur. Tofiq Bayramın sağlığında da xalq həmişə ona sevgi və məhəbbətini, hörmətini bildirmişdir”.
“Yaşaya bilmərəm bir gün inamsız...”
Tofiq Bayram istedadlı və özünəməxsus deyim-duyum
tərzi olan şairdir. Onun şeirlərində vətənpərvərlik hissləri
güclüdür. Şairin elə
şeirləri var ki, onları həyəcansız oxumaq mümkünsüzdür. Bəli, oxucularla şeir dililə danışmaq, onların qəlb tellərini dindirmək şairdən hünər
tələb edir.
Kitablarını diqqətlə nəzərdən
keçirdikcə onun
şeirlərinin mayasının
həyatla, insanla qaynayıb-qarışdığını görürük. Onun bütün
şeirlərində səmimilik
və təbiilik vardır.
Yuxu da, nağıl da köçdü beşikdən,
Dəyişdi gözümdə bu həyət-baca.
Bir gün körpəliyim düşdü beşikdən,
Dəcəl uşaqlığım çıxdı ağaca...
Səmimiyyət şeir üçün əsas amillərdəndir. Ürəklərə yol tapan, könülləri
dilləndirən, dillər
əzbəri olan əsərlər, əlbəttə,
qəlblə, ilhamla yazılmış şeirlərdir.
T.Bayram yaradıcılığında ahu-zar, küskünlük
kimi motivlərdən yayınmağa çalışdı.
Şair həmçinin ömrünün
son anına kimi sünilikdən uzaq qaçdı, təbii oldu. Bu sözlər də dilinin əzbəri idi: “Təbii olmaq eyib deyil...”.
T.Bayram üçün
ülvi, təmiz məhəbbət Tanrı
qədər əlçatmaz,
əziz, müqəddəs
idi. Deyərdi: “Qaya
parçasını, daşı
da ürəkdən sevsən, üzünə
gülər. Şirin, xoş
söz nəvazişdən
quruyan bulaqların gözü açılar”.
Şeir
və poemalarını
Vətənə, ana dilinə məhəbbət
və vətəndaşlıq
yanğısı ilə
yazan şair “poeziya hər şeydən əvvəl şairin inamından, onun əqidəsindən yaranmalıdır” fikrinə
inandığını həmişə
dilə gətirib, “İnamım, əqidəm”
şeirində də bu fikrini sübuta
yetirib:
Yaşaya
bilərəm odsuz, ilhamsız,
Yaşaya bilərəm çörəksiz,
susuz.
Yaşaya
bilərəm yüz il yuxusuz,
Yaşaya
bilmərəm bir gün inamsız...
Fikrini yığcam
və sərrast ifadə etmək məharəti T.Bayram poeziyasının əsas xüsusiyyətlərindəndir. O, nə
yazırsa, nədən
yazırsa yazsın, qələmə aldığı
mövzunu ürəyinin
süzgəcindən keçirib,
hər misrasına poetik don geyindirib. Fikrini aydın və obrazlı şəkildə
çatdırıb, ən
əsası isə, oxucuya həyəcan yaşatmağı bacarıb.
Şair həm də əsərlərində dünyaya,
həyata açıq
gözlə baxmağı
təlqin edirdi.
T.Bayram əsl yaradıcı insan olaraq, içərisində
yaşadığı cəmiyyətdə
cərəyan edən
hadisələrə vətəndaş
vicdanı ilə cavabdeh olduğunu bilərək öz mövqeyini ortaya qoyur, nöqsanlı cəhətləri qəzəblə
qamçılayırdı. Şairin xoşbəxtliyi
onda idi ki, özü dediyi kimi o, həmişə ağıllı,
zəngin dünyagörüşü
olan, təmənnasız
insanların əhatəsində
olmuşdu.
“Qonşular telinə çiçək bağlayır...”
Görkəmli şair qadınlara-analara həmişə böyük
ehtiramla yanaşıb. Onun yaradıcılığında qadın-ana mövzusu aparıcı yerlərdən
birini tutub və şair onlara olan tükənməz
sevgisini “Analıq haqqı”, “Ana sevinci, ana qəzəbi”, “Anam ağlayır”, “Qadınlar və analar haqqında qəsidə”,
“Ay gecikən məhəbbətim”,
“Qadın ürəyi”,
“Şair arvadına” və s. şeirlərində
ürəklə, ilhamla
ifadə etməyə
müvəffəq olub.
“Analıq haqqı” şeirində “Yüz il dayansam da
qulluğunda mən,
Ay ana, birgünlük
haqqın ödənməz”,
– deyən şair, bacısı gəlin köçdüyü zaman
yazdığı və
sonradan bəstəkar
Süleyman Ələsgərov
tərəfindən musiqi
bəstələnərək dillər əzbərinə
çevrilən mahnıya
çevrilmiş “Anam
ağlayır” şeirində
deyir:
Duvağa
bürünüb yola
düşürsən,
Qonşular telinə çiçək
bağlayır.
Ay bacım, sən haldan-hala düşürsən,
“Vağzalı” çalınır,
anam ağlayır...
Şairin həyat yoldaşı Zərifə xanım söyləyirdi ki, hələ institutda oxuyarkən Tofiq hər onu qarşılamağa
gələrkən ona
yeni şeirini verərmiş. Evdə kimsənin görəcəyindən
ehtiyatlanaraq onların
bəzilərini cırıb
atsa da, sonralar ev
arxivini araşdıran
zaman, saralmış kağızlarda hələ
də aydın oxunan bəzi şeirləri üzə çıxarıb. Xatirələri
çözələyən Zərifə xanım deyirmiş: “Tofiq hərdənbir zarafat edərək, özü
hiss eləmədən belə
xətrimə dəysə
də, mən buna münasibət bildirib bir söz
deməzdim. Toy mərasimlərinin birində
bu bir də
təkrar olunandan sonra biz evə dönəndə sakit və mülayim səslə ona “Tofiq, sən mənim qəlbimə dəydin, toxundun, ancaq mən sənə heç nə demədim”, – deyərdim. Onun kövrəlib mətbəxə
keçdiyini və bir az keçmiş
Necə
rəhmlidir, necə amansız,
Necə mehribandır qadın ürəyi.
Sən onu sındırsan, bil ki, a qansız,
Ağlayan kamandır qadın
ürəyi...
– misraları ilə başlayan təzəcə
yazdığı “Qadın
ürəyi” adlı şeiri ayaq üstə mənə oxuyub könlümü aldı...”.
Şair yaradıcılığında gah beşik başında nəvəsinə
layla çalan ağbirçəkli nənədən,
övladlarının qayğısı
ilə yaşayan, ismətini hər şeydən üstün tutan həyat yoldaşından, gah da ilk məhəbbətin acısını-şirinini təzəcə
dadan növrəstə
qızdan söz açır. Müəllif ana laylasını dünyada ən şirin nəğmə, ananı isə Yer üzünün ən böyük bəstəkarı adlandırır:
Qadınlar dünyanın ən
cəfakeşi,
Qadınlar dünyanın ən
bəxtəvəri;
Hər evin qadındır tale günəşi,
Hər eşqin qadındır şirin bəhəri...
***
Vüqarlı şair ölüm ayağında belə nikbinliyini qoruyurdu. O, 1990-cı ildə
yataq xəstəsi idi. Qəzetlərin birində onun
haqqında yazı dərc edilmişdi. Adı isə belə idi: “Necəsən, Tofiq Bayram)”. Tofiq müəllim qəzet əməkdaşının sualına
belə cavab vermişdi: “Mən hər zaman yaxşı olacağam”.
Hər zaman sevilən şair, ruhun şad olsun!
Aynurə ƏLİYEVA
Mədəniyyət.- 2019.- 18
dekabr.- S.6.