Əbədi müasir söz sərkərdəsi

 

 

Altı əsrdən çoxdur böyük şair, mütəfəkkir İmadəddin Nəsiminin adı Şərqdə fədakarlıq və iradə rəmzi kimi xatırlanır. Məsləyi, idealları uğrunda edam olunanson nəfəsində belə haqq bildiyi sözündən dönməyən şairin faciəli ölümü əfsanələşərək xalq yaddaşında, aşıqların sazında, sözündə yaşayır.

Seyid Əli Seyid Məhəmməd oğlu (İmadəddin Nəsimi) 1369-cu ildə Şamaxı şəhərində dünyaya göz açıb. İlk təhsilini burada alır, dini elmlərlə bərabər dünyəvi elmlərə də yiyələnir. X əsrdə Bağdadda dara çəkilən Həllac Mənsur Hüseyninin sufi görüşlərini öyrənir. Bu təriqət onda dərin iz buraxır. İlk şeirlərini də “Hüseyni” təxəllüsü ilə yazır.

XIV əsrin sonlarında Azərbaycanda geniş yayılan hürufi təriqətinə qoşulan şair sonra bu cərəyanın qurucusu Fəzlullah Nəiminin şərəfinə özünə “Nəsimi” təxəllüsü götürür. Çox keçmir, hürufiliyin Azərbaycan, Misir, Suriya, İraqAnadoluda tanınmış təbliğatçılarından olur. Təriqət öndəri olmaqla yanaşı, bədii yaradıcılığını davam etdirir, şeirləri dillərdə dolaşır.

Hürufiliyin siyasətə təsir imkanlarından ehtiyatlanan Əmir Teymur 1394-cü ildə Fəzlullah Nəimini edam etdirir. Nəsimi başda olmaqla Fəzlin tərəfdarları bu hadisədən sarsılsalar da, ustadın ideyalarını davam etdirmək üçün səfərbər olurlar. Nəsimi F.Nəiminin “Vəsiyyətnamə”sinə əsasən, Təbrizə, oradan da Anadoluya gedir. Hürufilik təlimini yaydığı üçün dəfələrlə həbs olunsa da, azadlığa çıxan kimi heç nədən çəkinməyərək əqidəsinə sadiq qalır, yolundan dönmür. O artıq insani sevgisi və yüksək idrakı ilə qəliblərə, sərhədlərə sığmadığını dilə gətirir:

Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam,

Gövhəri-laməkan mənəm, kövnü məkanə sığmazam.

Ərş ilə fərşü kafü nun, məndə bulundu cümlə çün,

Kəs sözünü və əbsəm ol, şəhrü bəyanə sığmazam.

Şair ömrünün son illərini Suriyanın Hələb şəhərində keçirir. Bir müddət sonra həbs olunur kafir”, “dinsizelan edilir. Misir sultanının əmri ruhanilərin fitvası ilə 1417-ci ildə edam olunur. Ərəb tarixçisi İbn əl-İmad Hənbəli Nəsimini təbrizli kimi təqdim edərək yazıb: “O, hürufilərin şeyxidir, Hələbdə sakin idi, tərəfdarları çoxaldı, bidəti artdı, o yerə çatdı ki, sultan onun öldürülməsini əmr etdi, boynu vuruldu, dərisi soyuldu, çarmıxa çəkildi”...

* * *

İmadəddin Nəsimi Azərbaycan, fars ərəb dillərində mükəmməl şeir nümunələri yaradıb. Onun yaradıcılığı türk xalqları ədəbiyyatına bütövlükdə klassik Şərq poeziyasına ciddi təsir göstərib. Ana dilində ilk dəfə müstəzad, mürəbbe tərcibənd nümunələri yazıb. Şairin rübailərində hürufiliyin müddəaları, fəlsəfi görüşləri, həyat kainat haqqında düşüncələri yığcam məntiqi bir dildə ifadə olunub.

Nəsiminin əsərləri hələ sağ ikən Azərbaycan, Yaxın Şərq, Kiçik Orta Asiyada geniş şöhrət tapmışdı. Ana dilində yazdığı əsərlər Azərbaycan klassik şeirinin inkişafına, o cümlədən Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Molla Pənah Vaqif kimi böyük söz sənətkarlarının yaradıcılığına təsir göstərib. Şairin əsərlərinin əlyazmaları dünyanın bir sıra mötəbər kitabxanalarında, arxivlərində saxlanılır.

İmadəddin Nəsimi farsca qələmə aldığıBəhrül-əsrar” (“Sirlər dəryası”) fəlsəfi qəsidəsində maddənin dəyişməsi, insanın öləndən sonra torpağa dönməsi kimi fikirlər ifadə olunub: “Ayağını bu torpağa hörmətlə bas, unutma ki, Şahlar başı torpaq olmuş gəlib-gedən üstə gəzər”...

İnsanların çətin həyat şəraiti humanist şairi daim düşündürüb. Sərvət yığmaq xəstəliyinə tutulan hökmdarlara üz tutaraq deyib:

Simü-zər yığmaq üçün cəhd eyləmə Qarun kimi,

Hər xəzinə torpaq altında qalıbdır min kərə.

Sərvət ilə yüklənərsə kəştisi dövrün əgər

O tufanlı dəryada düşməz məgər şuri-şərə?...

Dünya bir şandır, onun həm şəhdi, həm zəhəri var,

Şəhd üçün insan gərəkdir tab gətirsin nəştərə.

* * *

Nəsimi yaradıcılığından ilk dəfə tədqiqatçı, ədəbiyyatşünas Salman Mümtaz bəhs edib. O, tərtib etdiyiSeyid İmadəddin Nəsimi. Əsərlərikitabını 1926-cı ildə çap etdirib.

Görkəmli şairin irsinin sistemli tədqiqi təbliği ötən əsrin 70-ci illərində ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə daha sistemli xarakter alıb, araşdırmalar dərinləşib. 1973-cü ildə Nəsiminin 600 illik yubileyi UNESCO səviyyəsində qeyd edilib, Azərbaycanın görkəmli söz, fikir zadəganın yaradıcılığı dünya miqyasında təbliğ olunub. Azərbaycanda Moskvada keçirilən yubiley tədbirlərində dünyanın bir çox ölkəsindən elm adamları iştirak edib. Həmin ildəNəsimibədii filmi çəkilib. Xalq şairi Qabil Nəsimiyə həsr olunmuş eyniadlı poema qələmə alıb. Əsərdə böyük şairin keşməkeşli həyatı, ideyaları yüksək sənətkarlıqla tərənnüm olunub. Əsər 1976-cı ildə Dövlət mükafatına layiq görülüb. Ümummilli lider Heydər Əliyev QabilinNəsimipoemasını yüksək qiymətləndirərək deyib: “Qabil Nəsimi haqqında mənzum əsərini çox böyük ustalıqla yazıb. Doğrudan da, bu, çox böyük idi. Qabil bu işin öhdəsindən layiqincə gəldi. Əsər, həqiqətən, dövlət mükafatına layiqdir. Çünki Nəsimi haqqında belə böyük, sanballı, dərin fəlsəfi fikirlərlə dolu olan mənzum əsər yazmaq hər adamın, şairin işi deyil. Qabil bunun öhdəsindən gəldi”.

Şair poemada Nəsiminisöz sərkərdəsikimi səciyyələndirir:

Fəsillərin ən gözəli, əzizi,

İnsanların ən yaxşısı, təmizi

Bu yollarda yoldaş olub mənimlə,

Bu yollarda qardaş olub mənimlə.

Gedirəm, dalıram fikrə, xəyala,

Dilimdə, gözümdə Əli ül Əla.

Rumun ən qüdrətli söz sərkərdəsi

Hürufi şair!

Fəzlullah atamın nəfəsi, səsi

Hürufi şair!

Ədəbiyyatşünasların fikrincə, Nəsimi yaradıcılığındakımənhəyatdır   bəşəriyyətin taleyidir. O, elə bir poetik dünyadır ki, onda kainatın sirləri dolaşır. Nəsimiyə görə, insanın ən gözəl xüsusiyyəti özünü dərk etməsidir. Şair bir sıra şeirlərində insanları özünüdərkə səsləyir. Yaradıcılığa aşiqanə şeirlərlə başlayan şair sonralar humanizmi, əxlaqi-mənəvi təmizliyi təbliğ edən əsərlər qələmə alıb. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ana dilində yaranan fəlsəfi qəzəlin banisi hesab olunan Nəsimi cəmiyyət haqqında açıq deyilməsi təhlükəli olan tənqidi fikirləri aşiqanə misralar içərisində söyləyib.

Ölkəmizdə Nəsiminin yaradıcılığına şəxsiyyətinə həmişə böyük maraq olub, adı dəfələrlə əbədiləşdirilib. Bakı rayonlarından birinə, AMEA-nın Dilçilik İnstitutuna Nəsiminin adı verilib, paytaxtımızda heykəli ucaldılıb, metronun bir stansiyası şairin adını daşıyır.

* * *

Son illərdə Nəsimi irsinin ölkəmizdə və dünyada təbliği istiqamətində böyük işlər görülür. Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun rəhbəri Mehriban xanım Əliyevanın qayğısı ilə 2017-ci ilin may ayında Parisdə, UNESCO-nun baş qərargahında Nəsiminin vəfatının 600 illiyinə həsr olunmuş tədbir keçirilib. Ötən il Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla Əliyevanın təşəbbüsü ilə ölkəmizdə ilk dəfə Nəsimi – poeziya, incəsənət və mənəviyyat festivalı keçirilib.

Prezident İlham Əliyevin 11 yanvar 2019-cu il tarixli sərəncamı ilə 2019-cu ilin ölkəmizdə “Nəsimi ilielan edilməsi “ayətə, şana sığmazam” deyən görkəmli şairin ideallarının bu gün də humanizmə, bəşəri birliyə xidmət etdiyinin göstəricisidir.

 

Savalan FƏRƏCOV

 

Mədəniyyət.- 2019.- 6 fevral.- S.6.