Başqırd xalqının ünlü şairi
Başqırdların məşhur el qəhrəmanı
və şairi Salavat Yulayevdən başlayaraq çarizmin müstəmləkə siyasəti
ilə barışmayan
başqırd xalqının
söz ustadları kəndbəkənd, şəhərbəşəhər
gəzərək qəhrəmanlıq
dastanları söyləyib,
millətin dərd-kədərini
dilə gətiriblər,
soydaşlarını milli
oyanışa səsləyiblər. Onların könüllərə
səpdiyi toxumlar çox keçmir cücərir. Başqırdlar içərisindən mübariz
qələm sahibləri
yetişir. Onlardan biri
ünlü şair Məcid Qafuri olub.
Məcid
Nurqəni oğlu Qafuri 1880-ci il
avqust ayının 1-də
Başqırdıstanın Yelem-Karan kəndində ziyalı ailədə dünyaya göz açır. İlk olaraq atasının
açdığı molla
məktəbində dərsə
gedir. Ərəb-fars dillərini öyrənir.
Həmçinin xalq yaradıcılığı ilə
tanış olur. Sonra Üteş kəndindəki
məktəbdə təhsilini
davam etdirir. Ancaq tale gənc Məcidin üzünə gülmür.
Əvvəl atası,
az sonra
isə anası dünyasını dəyişir.
Bu itkilərdən sarsılsa da, təhsilindən ayrılmır.
1898-ci ildə Orenburq vilayətinin Troitsk şəhərində
fəaliyyət göstərən
və dünyəvi elmlərin tədris olunduğu Zeynulla İşanın mədrəsəsində
təhsilini davam etdirməyə başlayır.
Folklorşünas, publisist Əli
Şamil Məcid Qafuri ilə bağlı araşdırmasında
yazır ki, o, mədrəsədə oxuya-oxuya
Troitskdə zəngin tatar və başqırd
ailələrinin, eləcə
də yay tətilləri günlərində
köçəri qazaxların
uşaqlarına dərs
deyir. Həm də bədii
yaradıcılıqla məşğul
olur. İlk qələm təcrübəsi
olan “İşanın
şagirdlərinə” adlı
şeirini də
1902-ci ildə burada yazır.
Qəribliyin və ehtiyacın doğurduğu ağrı-acılar
Məcidin yaradıcılığına
təsirsiz ötüşmür. “Dilənçiliklə keçən
ömür” adlı
ilk hekayəsini yazır.
1904-cü ildə Kazana
gəlir, tatar alimi və maarifçisi
Qəyyum Nəsirovla,
başqırd yazıçısı
Məhəmməd Səlim
Umudbayev və Abdulla Tukayla tanış
olur. Lakin o, burada da çox qala bilmir. 1906-cı ildə Ufaya gedir. “Qaliyyə”
mədrəsəsində təhsilini
davam etdirir. Burada “Sibir dəmir yolu və ya
millətin vəziyyəti”,
“Dilənçiliklə keçən
ömür” adlı kitablarını çap etdirir.
1905-1907-ci illərdə Rusiyadakı inqilabi hadisələr Məcid Qafuriyə da təsir edir. O, hökumətin
yeritdiyi siyasəti kəskin tənqid edir. Şeir və hekayələrində
üsyançı fikirlər
irəli sürür.
Hökumət tətilləri yatırdıqdan
sonra inqilab əhval-ruhiyyəsi təbliğ
edənləri cəzalandırmağa
başlayır. Məcid də
məhkəməyə cəlb
olunur. “Gənc
ömrüm”, “Millətə
sevgim” şeir kitabları, “Yetim uşaqlar” adlı hekayə kitabı müsadirə edilir.
O, vəziyyətin ciddiləşdiyini,
onu həbs edəcəklərini gördükdə
tatar şairi Mirayaz Uqmasi ilə birlikdə polis nəzarətindən yayınaraq
qazax çöllərinə
yollanır. Bir müddət köçəri
heyvandarlar arasında gizlənirlər.
Ara sakitləşdikdən
sonra Məcid Qafuri yenidən Ufaya dönür və təhsilini davam etdirir. Bu zaman artıq o, xalq arasında tanınır, şeir və hekayələri oxucular tərəfindən
rəğbətlə qarşılanırdı.
Şair bu dövrdə öz şeirlərini “qəlbinin
qanıyla” yazır:
Mən yazıram şeirləri
Ürək-bağrım qanı ilə!
Savaşıram çoxdan bəri
Xalqımın düşmanı ilə!
Şair millətini azad və xoşbəxt görmək istəyir. İstəyir ki, hamı onun
kimi üsyankar, əsaslı dəyişikliklər
və inqilab yolunu tutsun. 1917-ci ilin oktyabrında
baş verən silahlı çevrilişi
böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşılayır. Sosializm quruculuğuna
həsr etdiyi şeirləri ilə sovetlərin coşqun tərənnümçüsünə çevrilir. Onun çox böyük pafosla yazdığı “Qəlbimə”, “Müstəqillik
günləri”, “Müstəqillik
şərəfinə” kimi
şeirləri sovet rəhbərlərinin diqqətini
çəkir. Məhz buna
görə də
1923-cü ildə Məcid
Qafurinin ədəbiyyata
gəlişinin 20-ci ildönümü
münasibətilə təntənəli
yubiley tədbiri keçirilir. Ona Başqırdıstanın
Xalq şairi adı verilir.
1924-cü ildə o, tatarca
nəşr olunan “Yeni kənd” qəzetində işə
düzəlir. Böyük ruh yüksəkliyi
ilə yazıb-yaradır.
“Qızıl ulduz” dramını qələmə alır.
“İşçi” poemasının əsasında
tamaşa hazırlanır.
Əsər Kazanda Tatar Akademik
Teatrında səhnəyə
qoyulur. Məcid Qafuri bir çox başqırd xalq qəhrəmanlıq dastanlarını, nağılları
və digər folklor nümunələrini
toplayır. “Qara üzlər”, “Həyat pillələri” adlı povestlərinin mövzusu ədibin vaxtilə gözləri qarşısında baş
vermiş həyat hadisələridir.
“Qara üzlər”
onun uşaq yaşlarında şahid olduğu faciəvi bir eşqdən bəhs edir. Bir-birlərini sevən Həlimə və Zakirin qarşısına çıxan
maneələr sonda onların ölümlərinə
səbəb olub.
Əsər əsasında daha
sonra tamaşa hazırlanır. Uzun müddət
tatar və başqırd teatrlarında
uğurla oynanılır.
“Həyat pillələri”
adlı povesti isə Vahid adlı kəndli gəncin həyatından bəhs edir.
Başqırd xalqının gələcəyindən
nigaran olan şairin vətənpərvər
qəlbi 1934-cü il oktyabrın 28-də
dayanır. Ömrünün son illərini yaşadığı
mənzili muzeyə çevrilir. Başqırdıstanda elm və mədəniyyət
mərkəzinə, o cümlədən
Rusiya Elmlər Akademiyası Ufa filialının
Dil, Ədəbiyyat və Tarix İnstitutuna,
doğulub böyüdüyü
rayona ədibin adı verilir. Bu gün Məcid
Qafuri başqırd və ortaq türk
ədəbiyyatının ünlü
nümayəndəsi və
böyük ozan-şairi
kimi tanınır.
Savalan FƏRƏCOV
Mədəniyyət.- 2019.- 26 iyul.
S. 6.