Süleyman Stalski və Azərbaycan

Klassik şairin 150 illiyinə

Bir gün Dağıstan Yazıçılar İttifaqına gələn şlyapalı, qalstuklu, təhsilli, amma doğma dilini unudan istedadsız bir yazıçı Xalq şairi Süleyman Stalskinin potretini göstərərək soruşur:

- Bu motal papaqlı çoban kimdir və niyə şəklini buraya vurmusunuz?

Məşhur şair Yusif Xappalayev özündən müştəbeh həmin stilyaqa cavana cavab verir:

- Bu çobanın minlərlə sənin kimi qoyunu var...

Dağıstanın Xalq şairi, ləzgi sovet poeziyasının banisi Süleyman Stalski (Süleyman Həsənbəy oğlu Həsənbəyov) 18 may 1869-cu ildə Kürə mahalının Aşağı Stal aulunda kəndli ailəsində anadan olmuşdur. Uşaqlıqdan yetim qalmış, bir çox əzab-əziyyətlərlə qarşılaşmış və çətinliklərə mərdanə sinə gərərək el sənətkarı kimi əbədi şöhrət qazanmışdır.

S.Stalski uzun müddət qürbətdə gəzib özünə iş axtarmalı olmuşdur. Və ömrünün iki ilini dahi Nizaminin vətəni Gəncədə keçirmişdir. Burada biyan kökü tədarük edən “Dalğa” zavodunda ingilis sahibkarlarına qara fəhləlik etmişdir. Azərbaycan dilini öyrənmiş, ədəbiyyatımızla yaxından maraqlanmışdır. Günlərlə ac-yalavac qalmış və malyariya xəstəliyindən əziyyət çəkmişdir. Bir müddət Səmərqənd dəmir yolunda fəhləlik etdikdən sonra yenidən Azərbaycana qayıdır və Bakı neft mədənlərində çalışmağa başlayır. Burada qənaətçiliklə dolanır, bir az pul əldə edib 30 yaşından sonra, nəhayət, evlənmək qərarına gəlir. Doğma aullarına qayıtdıqdan sonra Mariyat adlı yetim bir qızla ailə qurur. Birlikdə kiçik kəndli təsərrüfatında halal əməyilə ailəsini dolandırır.

S.Stalski ilk həyat təcrübəsini Bakı fəhlə sinfi içərisində keçmişdir. Şair yetkin yaşlarında şeir deməyə başlamışdır. Ədalətsizliyi və haqsızlığı qamçılayan əsərlər yaratmışdır. “Bülbül” adlı ilk şeiri 1900-cü ildə yazmışdır:

Dünya möhnətindən sən xəbərsizsən,

Bilmirsən nə əzab, nə də kədər sən.

Halımızdan xəbər tutmursan bəzən,

Axı müqəddəssən insana, bülbül!

Gəl olma qayğısız, bir yuva qur sən

İnan ki, həmişə yanındayam mən!

Məst ol Süleymanın nəğmələrindən,

Getmə bu ellərdən bir yana, bülbül!

1926-cı ildən şeirləri “Dağıstan füqərası” adlı vilayət qəzetində Azərbaycan dilində çıxmağa başlayır. Burada dağlı yoxsulların həyatı tərənnüm olunmuş, feodal zülmü, kapital münasibətləri, kasıbların əhval-ruhiyyəsi, gün-güzəranı ifadə edilmişdir. Özü partiya üzvü olmayan şairin “Yalançı kommunistə” şeirində belələrinə nifrət və ikrah hissi ön plana çəkilmişdir. Bu, bolşevik qılıncının dalı-qabağı kəsən dövrdə ağlasığmaz bir cəsarət idi.

Qafqazda, Orta Asiyada işləyərkən Süleyman Şərqin böyük ədibləri – Nizami, Füzuli, Firdovsi, Nəvai, Nəsimi, Cami və başqa dahilər haqqında mükəmməl bilgilər əldə edir, yaratdıqları ölməz əsərlərinə vurğun kəsilir. Bu haqda oğlu Stal Müseyibin “Atam haqqında söhbət” əsərində ətraflı məlumat verilmişdir.

Şair Süleyman öz dövrü, həyatı, taleyi haqqında danışır, çətin günlərdən bəhs edir. Dağlıların keçdiyi həyat yolu – inqilabın həyəcanları, sonrakı illərin çətinlikləri, ağrıları Stalskinin yaradıcılığında əks olunur.

O öz taleyini danışa-danışa əslində doğma xalqından söhbət açırdı. Və haqlı olaraq ədəbi irsi Dağıstan milli mədəniyyətinin klassik nümunəsi hesab edilir.

1934-cü il avqustun 17-də Moskvada Ümumittifaq sovet yazıçılarının I qurultayı keçirilir. Rəyasət heyətində M.Qorki və digər yazıçılarla birgə S.Stalski də əyləşmişdir. O, qurultayda Azərbaycan dilində təbrik sözü söyləmiş və axırda həmin dildə “Gəlmişik” şeirini demişdir:

Qovub ömrümüzdən tutqun dəmləri,

Açıldı yurdumun əlvan səhəri.

Yaşa, Qorki, bizim xəyal şəhpəri!

Gətirib uğurlu xəbər, gəlmişik.

Bizim dağlar yurdu genişdir tamam,

Şairə edilir böyük ehtiram.

Budur, Süleyman da gətirmiş salam,

Qurultaya əldə əsər gəlmişik.

A.Surkovun rus dilinə tərcümə etdiyi və A.Bezimenskinin oxuduğu şeir bitəndən sonra zalda sürəkli alqışlar qopmuşdur. M.Qorki öz çıxışında S.Stalskinin şairlik istedadına yüksək qiymət verərək, bu savadsız, amma müdrik dağlını “XX əsrin Homeri” adlandırmışdır.

Qurultaydan sonra şairin şeirləri daha böyük şöhrət qazanmışdır. Əsərləri “Pravda”, “İzvestiya” qəzetlərində və bir çox jurnallarda çap olunmuş, Moskva radiosunda səslənmişdir.

1934-cü ildə Süleyman Stalskiyə Xalq şairi adı verilir və ilk “Seçilmiş əsərləri” çapdan çıxır, “Lenin” ordeninə layiq görülür, şeirləri dünyanın bir çox dillərinə tərcümə olunur.

1937-ci ildə Süleyman Stalski Dərbənd seçiciləri tərəfindən SSRİ Ali Sovetinə deputatlığa namizəd irəli sürülür. O, kənd və obaları qarış-qarış gəzir, xalqın dərd-sərini öyrənir, onları aradan qaldırmaq üçün yollar arayırdı. Amma 1937 repressiya ili kimi çoxlarını “xalq düşməni”, “millətçi” etmişdi. M.Müşfiq, Ə.Cavad, H.Cavid və başqa şairlərimizin talelərinə əsən qara yellər Süleyman Stalskidən də yan keçmədi. Müxtəlif haqsız təqib və təhdidlərə dözməyən şair ağır xəstələnir və həmin ilin 23 noyabrında dünyasını dəyişir.

Şair Osman Sarıvəlli Süleyman Stalskinin vəfatı münasibətilə yazmışdır:

Sənin xəncər kimi iti sözlərin,

Düşmən cəbhəsini dağıtdı, böldü.

Dağıstan şerinin söndü ülkəri,

Deməyin, ixtiyar bir aşıq öldü.

Lakin ağlamasın dağlı qardaşlar,

Onların ölməyən sənətkarı var.

Evlərdən gələcək hər zaman səsi,

Ölsə də şairin nə dərdi vardır.

Onun gözəl sözü, şirin nəğməsi,

Xalqına əbədi bir yadigardır.

Xalq şairi S.Stalskinin zəngin ədəbi irsi Azərbaycanda da geniş tədqiq və təbliğ olunur. 1959-cu ildə Bakıda çap olunmuş “Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası” kitabı məhz görkəmli şairin həyat və yaradıcılığı ilə açılır, ədəbi fəaliyyəti geniş təhlil olunur. Professor Pənah Xəlilov da S.Stalskinin yaradıcılığına kompleks şəkildə yanaşaraq, şairin mühiti, yaşadığı dövrün mədəniyyəti ilə bağlı külli miqdarda ədəbiyyatı tədqiq etmişdir. Şairin tərcümeyi-halı, əsərlərinin xüsusiyyəti alim tərəfindən sevgi ilə öyrənilmişdir. Onun 1966-cı ildə yazdığı “SSRİ xalqları ədəbiyyatı” əsərində bu məsələlərə xüsusi diqqət yetirilmişdir.

Xalq şairi Süleyman Rüstəm xatirələrində yazır: “Moskvada keçirilən SSRİ Yazıçılarının I qurultayında mən böyük şair Süleyman Stalski ilə tanış oldum və dostlaşdım”. Azərbaycan şair və alimlərindən Səməd Vurğun, Osman Sarıvəlli, Nəbi Xəzri, Həbib Babayev, Hidayət Əfəndiyev, Teymur Əhmədov və başqaları böyük söz ustadının yaradıcılıq irsinə dəfələrlə müraciət etmiş, haqqında şeir, sanballı elmi-publisistik məqalələr yazmışlar. Şairin əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsində İsmayıl Soltanın, Tələt Əyyubovun, Hüseyn Kürdoğlunun əməyini xüsusi qeyd etmək lazımdır.

1994-cü ildə M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında Mədəniyyət Nazirliyi, Yazıçılar Birliyi, “Samur” Ləzgi Milli Mədəniyyət Mərkəzinin birgə təşkilatçılığı ilə şairin anadan olmasının 125 illiyi geniş qeyd olundu. Çıxış edən görkəmli ədiblər – Anar, Qabil və başqaları qeyd etdilər ki, Süleyman Stalski Dağıstan və Azərbaycan arasında ədəbi-mənəvi əlaqələrin möhkəmləndirilməsində, dostluq və qardaşlıq münasibətlərinin dərinləşməsində mühüm rol oynamış böyük simalardan biridir. Dağıstandan gəlmiş şairin nəvəsi Lidiya Stalskayanın çıxışı hamıda böyük təəssürat yaratdı.

Gecədə şairin şeirləri səsləndi, məruzələr dinlənildi, haqqında 1957-ci ildə C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında istehsal edilmiş “Mahnı belə yaranır” kinofilmi nümayiş olundu.

S.Stalskinin poeziyası o dövrün bütün mürəkkəb siyasi hadisələrini tərənnüm edə bilmişdir. Xalqlar dostluğu mövzusu onun əsərlərində gözəl ahəngini tapmışdır. “Şeirlərimi doğma ləzgi dilimdə desəm də, mən bütün xalqların şairiyəm”, – deyirdi dostluq nəğməkarı S.Stalski. Odur ki, böyük şairin 150 illik yubileyi bütün qardaş millətlərin bayramı kimi qeyd olunur və onun buna tam haqqı var. Yeri gəlmişkən xatırladaq ki, hər il mayın 18-də Dağıstanın paytaxtı Mahaçqala şəhərində şairin heykəli ucaldılmış dənizkənarı parkda Süleyman Stalski poeziyası bayramı keçirilir.

Həsən XASİYEV

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, şair

Mədəniyyət.- 2019.- 17 may.- S.6.