KONFUTSİ –
“Tacsız hökmdar”, “Yüz min nəslin
atası” qəbilli onlarla qiymətin, “Başqalarına
özün kimi baxmaq – humanizm incəsənətidir!” kimi
yüzlərlə deyimin müəllifi
Eramızdan
əvvəl 551-ci ildə Çinin Lu vilayətində
doğulub yetmiş il ömür sürmüş, adı tarixdə 100 ən çox
öyrənilmiş şəxsiyyətlər siyahısına
düşmüş bu adamın tərcümeyi-halı
milyon-milyardlarınkından o qədər də fərqlənmir;
19 yaşında ailə qurub, 22 yaşında (72-si görkəmli
şəxsiyyət olmuş 3 mindən çox şagirdin
ustadı olası) müəllimliyə başlayıb...
Tarixi sənədlərdə bu “qeyri-adi bəşər övladı”nın dolanışıqçün çobanlıq da etdiyi, anbar gözətçisi işlədiyi, siyasi karyeraya 50 yaşında başlayıb yüksək mövqelərə (ədalət naziri) yol tapdığı, ictimai-siyasi həyatda böyük rol oynadığı, lakin intriqalara dözməyərək istefa verdiyi də göstərilir. 10 illik müddətə bütün Çini səyahətə çıxması, “Yaz və payız”, “Tarix”, “Şeir və mahnı”, “Dəyişiklik” kimi klassik əsərlərin müəllifi, tərtibçisi olması isə konkret faktlardandır.
Hər gün dahiliyə yürüyən bu mütəfəkkirin siyasi və etik görüşləri şagirdləri tərəfindən tərtib edilmiş “Söhbətlər və mülahizələr” (“Lun yuy”) kitabında o dərəcə-mərtəbədə ifadə edilir ki, e.ə. II əsrdə rəsmi ideologiya kimi qəbul olunmuş Konfutsiçilik dövlət dini səviyyəsinə də qalxır və bugünədək çinlilərin dünyagörüşü və həyat tərzinə əsaslı təsir göstərməkdədir.
“Yüz
min nəslin atası” hesab edilən –
Konfutsiyə
görə –
“dövlət böyük ailə, ailə
kiçik dövlətdir” və hər ikisində hökmdar –
ata, qalanlar (təbəələr) isə – əsas borcu onlara
(ümumən “böyüklər”ə) sədaqət və
itaətdən ibarət olan övladlardır.
Siyasi idealı – xeyirxah aristokratların gerçəkləşdirdiyi
bir hakimiyyətdən, hər bir insanın öz vəzifəsinə
ciddi riayət edib, müsbət məfkurəli mərasimləri
daim qutlamasından ibarət olan filosof ictimai düzənin
saxlanmasında mənəviyyata hədsiz əhəmiyyət
verib. Onun İDEAL İNSAN (tszyun-tszı) konsepsiyasında
hər kəs mənşəyinə görə deyil, tərbiyəsinə
və öz bacarığını inkişafetdirmə
qabiliyyətilə alicənab sayılır. “İnsan ilk növbədə humanist, ədalətli,
sadiq, səmimi olmalı, daim biliklərə can atmalı,
valideynlərinə, yaşlılara hörmətlə
yanaşmalı, ailə bağlarına hörmətsizliyin
Göy tərəfindən cəzalandırılacağı
düşüncəsilə yaşamalıdır”.
Öz təlimində
“Xalqın etibarını qazanmayan hökumət ayaqda dayana
bilməz” fikrini xüsusi vurğulamış Konfutsi
“qarşılıqlı anlaşma”, “ortaq yol” rəhbərliyini
müdafiə etmişdir.
Çinin
sosial-siyasi kataklizmlər (patriarxal normaların
dağıldığı, məmurların
acgözlüyü nəticəsində xalqın cana
doyduğu) dönəmində yaşayan və ötən əsrləri
“özününkü”ndən üstün tutan Konfutsi bu
müqayisə əsasında “tzyun-tszı” (xeyirxah-mükəmməl
xadim) idealı arzusuna düşür. Həmin
“ideal” iki vacib üstünlüyə – humanizm və borcluluq
duyğusuna malik olmalı idi. Bu konsepsiyanın əsası
isə: “özünə arzulamadığını,
başqasına da rəva bilmə” prinsipidir.
Mənsub olduğu ölkədə dindən də
güclü bir məfkurə hesab edilən Konfutsi təlimi
bütün dövrlərin siyasi-inzibati sistemi, iqtisadi-sosial
proseslərin əsas tənzimləyicisi, Çin həyat tərzinin
özülü kimi qiymətləndirilib. Bu təlim 2500 ildir ki,
çinlilərin ağıl və duyğularının
formalaşmasına, onların məişət, inanc,
psixologiya, düşüncə və davranışlarına
ciddi təsir etmədə, mənsub olduğu ölkədən
kənar cəmiyyətlərdə belə milli mədəniyyətlərin
bir çox çalarlarına ali rənglər qatmaqdadır.
“Humanizm”...
Çağımızda çox işlənən
xoş terminlərdən biri.
İki
min beş yüz yaşlı Konfutsi, insanlara sevgi, rəhmdillik,
ləyaqət, təvazö-təmənnasızlıq kimi məziyyətləri
ehtiva edən bu keyfiyyəti daha çox, qədim insanların
malik olduğu bir ideal hesab edir və öz konsepsiyasında
(“tzyun-tszı”) bunların humanistlikçün yetərli
(kifayət) olmadığını bildirir, bu ifadə çərçivəsində
borcluluq duyğusunu əsas sayır. Bu mənəvi öhdəlikdən
xali insanın daim ictimai hədəfə yox, şəxsi mənafeyə
işləyəcəyi fikrini vurğulayan Konfutsi bu kimi qənaətlərə
gəlir: “Xeyirxah adam həmişə boynuna düşən
ictimai borc haqda düşünür, rəzil adam isə
yalnız şəxsi mənfəət haqda”, “İnsan hər
zaman “qızıl orta”nı gözləməli, heç zaman
ifrata varmamalıdır – nə qatı nifrət, nə əndazəsiz
məhəbbət!”.
İbrətamiz məziyyətlərə malik bu mücərrəd
idealı – “alicənab insan”lığı ən uca sosial
nüfuz və şərəf hesab edən Konfutsi, bu kultu
dövlətçilik törələrini əhatə edən
bütün səviyyələr üçün stimul
sayırdı.
O bu “ideal”da mərasimlərə (nikah, dəfn, qurbankəsmə
və s.) rəğbəti də mühüm keyfiyyət hesab
edir, bunlara – insanlar arasında ən vacib qayda-qanunlar
mübadiləsinin təsdiqi olaraq – Səma ilə Yerin ortam əlaqəsi
kimi baxırdı.
Konfutsinin
fikrincə, xalqı “tale ümidi-alın yazısı”na (özbaşına, özxoşuna) buraxmaq
olmaz. Cəmiyyət həyatında təbiilik,
qanunlar arasında harmoniya hökm sürməlidir. “Təbiət sünilikdən irəlidə olanda
barbarlıq, sünilik təbiəti ötəndə isə
ikiüzlülük alınır. Xeyirxah insan yalnız təbii
və süninin tarazlığında yaranır” deyən filosof əhalini
dörd kateqoriyaya bölürdü: Anadangəlmə
müdriklər; Müdriklik qazana biləsilər; Çətinliklə
təlim görəsilər; Bilik əldə edə,
müdriklik qazana bilməyən camaat.
Özünü
“hərşeyibilən”lərdən hesab etməyən Konfutsi
həyatın mənası, Allah və
ölümsüzlük haqda suallara cavab aramamış,
axtaranları isə belə cavablamışdır: “Biz həyatın
nə olduğunu bilmiriksə, ölümün nə
olduğunu hardan bilək?!”.
“Dövlət
– böyük ailə –
ailə
isə – kiçik dövlətdir” formulunun müəllifi əcdadlara
sitayişə dərin məna verir, bunu hər bir
çinlinin ilkin vəzifəsi hesab edirdi. “Bunun
əksi – “üzünü itirmək”dir. Sələfliyə
normal sitayiş xələfliyin eqoizmə yuvarlanma təhlükəsindən
xilasıdır”. Böyük keçənəklər
platformasında dayanıb, hələlikdə iki yarım
minillik gələnək fenomeninə çevrilmiş bu
müdrik ümuməxlaqi-siyasi intizamın bir hissəsinin
süni kultlaşdırma olduğu qənaətinə gələrək
deyirdi: “Əgər əcdadlarımız qarşısında
olan borcumuzun ödənilməsinə cəhd etməsək,
ümuməxlaq dayanıqlığından
danışmağa dəyməz”.
Konfutsiçiliyin başlıca triumfunu Konfutsinin canının
büsbütün çinli ana südü ilə
yoğurulması ilə izah edənlər var. Yazırlar ki,
insanları onun mistisizmdən xali rasional etikası cəlb
edir, “o öz humanizm, mötədillik və ortalıq ruhu ilə
ürəkləri fəth edir! Onun əhdi konkret,
dünyəvi və hamı tərəfindən başa
düşüləndir. Sadə xalq ona
öz maraqlarının müdafiəçisi, imkanlı təbəqə
– hüquqlarının təminatçısı,
bütün millət – ona tərəqqi bəxş etməyə
qabil dahi rəhbər kimi baxır”.
Bu məqamda
vurğulayaq ki, uğurca bəşər miqyaslı –
Bu irsi –
rədd
etmək cəhdləri tarixən uğursuzluqla nəticələnib.
Məsələn, bu təlim 206-cı ildə yeni Xan sülaləsinin
hakimiyyətə gəlməsilə yenidən dirçəldildiyi,
qəbrinə qurban gətirən imperator tərəfindən
Konfutsi rəsmi olaraq “Millətin ən müdriki”, “Səma
elçisi”, “Tacsız hökmdar”ı elan edildiyi, irsi rəsmi
ideologiya statusu aldığı halda, e.ə. III yüzilliyin
ortalarında taxta çıxan və Çində ilk “mədəni
inqilab”a başlayıb, “dövlət ideologiyasına zidd” hesab
etdiyi bu təlimləri səpki-sərgiləyən
bütün kitab və ədəbiyyatı yandırmaq (lakin...
bütün siyasi imperatorların fövqündə dayanan bu
filosof-imperatorun əlyazmalarını qoruyan və hətta
başdan-ayağa əzbərləyib yaddaşında
saxlayanlar da varmış!), yüzlərlə qatı
konfutsiçini diri-diri torpağa basdırmaq, “şübhəli”ləri
Böyük Sədd tikintisindəki “qul əməyi”nə
göndərmək əmri verən Tsin Şi-Xuandinin sülaləsi
məhz bu cəhdin nəticəsi olaraq süquta
uğrayıb.
Bu təlimi ikinci “mədəni inqilab” dövründə
(XX əsr) “basdırmağa” cəhd edən Mao-Tszedun da
uğursuzluğa uğrayıb. Beləliklə, onun
ölkəsi 2000 ildən çoxdur bu filosofun “İnsanın
mövcudluğu üçün tərbiyə və təhsil
maddi tələbatlar qədər zəruridir” əminliyilə
yaşamaqdadır.
Mütəxəssislər içərisində
konfutsiçilik ruhunun hələ ibtidadan “Çin çərçivəsi”lə məhdudlaşmadığı
fikrində bulunanlar qeyd edirlər ki, rasionalizm və
maarifçiliyin hökmranlığı dövründə bu
təlimin Qərb şöhrəti daha vüsətli olub. İyirminci əsrin əvvəllərinədək
Çində rəsmi ideologiya, 1949-cu ilə qədərsə
hakim ruhani mövqe tutmuş bu təlim 1960-cı illərin
kommunist-ideoloji darmadağınından sonra bir çox əcnəbi
ölkələrə “ixrac” olunsa da, ÇXR-də öz
vaxtını səbirlə gözləyən milli ideya
daşıyıcısı kimi, yenidən uğurla dirçəlməkdədir.
Haqqında
deyilmiş –
“Yüz
min nəslin atası” kimi onlarla, əsərlərindəki
“Elm, bilik o qədər böyük həzz mənbəyidir
ki, insana hətta necə qocaldığını da unutdura bilər”,
“Heç vaxt insan ümidiylə oynamayın; bu, onların
yardımsız sahib olduqları yeganə nemətdir”,
“Qaranlığı lənətləməkdənsə, bir
şam yandırın”, “Almaz yonulmazsa, insan yanılmazsa,
mükəmməlləşməz”, “Günah quyunun dərinliyində
deyil, ipin qısalığındadır”, “Yaxşı insanlar
həmişə məğlub olurlar – ədalətli
döyüşdüklərinə görə” kimi yüzlərlə
fikir-qənaətlər belə bir sübut-isbatda ki, bu
çox qədim çinli bütün bəşər
üçün çox-çox maraqlı Adam...
Lakin bu maraqlılıq orbitində iki barışmaz
qoşalıq da fırlanmada. Belə ki, mütəxəssis-araşdırıcıların
bir parası deyir ki, Konfutsi təlimində Allah
anlayışı ümumiyyətlə yoxdur, başqa bir
qisimsə “Çin və dünya fəlsəfi sisteminə
Konfutsi qədər təsir göstərmiş filosof tapmaq
çətindir” qənaətindədir. “Bu
təsir o qədər güclü olmuşdur ki, “Konfutsianizm”
adlı yeni bir din yaranmışdır”. Buyur,
o boyda təlimində Allah anlayışına toxunmayan bir bəndə
və dinyaratma? Hələ
özünün söylədikləri içərisindəki
“Tanrım! Səndən başqa hər şeyi olanlara
yazığım gəlir!” postulatı!...
Konfutsi Çindəki daxili çəkişmələrin əxlaqi səbəblərdən qaynaqlandığını düşünür və bu fikrə düşür ki, həm fərdlərin, həm də dövlətin düzgün yönləndiriləcəyi təqdirdə keçmiş səltənəti, rifah və inkişafı bərpa etmək mümkün olacaq. “Öyrənməyi sevməkdən ötrü biliyə, fəaliyyətə yaxın olmaq üçün alicənablığa yaxın olmalısan”. Öz arzularını, düşüncələrini və davranışlarını təkmilləşdirmək həyat boyu davam edən prosesdir. Sən bir həftə ərzində ideal “ali insan” ola bilməzsən”.
Həmfikirlərindən biri ondan Çin dövləti başçısının fəzilətsizləri məhv edib-etməməli olduğu barədə soruşanda, belə cavab verir: “Sən idarə edənsən: öldürməyə nə gərək var? Əgər yaxşılığı arzu edirsənsə, xalq da yaxşı olacaq. Ali insanın fəziləti küləkdir, adi insanın fəziləti isə ot. Otun üzərindən külək əsəndə, əlbəttə təzim edəcək”.
Və... taleyin ironiyası!
Bu ümumbəşər oğlunun atası şöhrətli bir savaşçı imiş, hamı ona hörmət edər, yolunu gözləyərmiş. Ancaq çoxsaylı övladlarının hamısı qız olduğu üçün özünü bədbəxt adam sayan ata öz kənizilə evlənir. Kənizdən doğulan oğlu isə xəstə və şikəst! 66 yaşlı döyüşçü bu dəfə 20 yaşlı qızla nikaha girir və Konfutsi dünyaya gəlir...
O dövr qaydalarına görə, öz kənizinə evlənmək və bu azmış kimi, onu boşayıb cavan bir qız almaq “ikiqat barbarlıq” sayılırmış və... belə çıxır ki, Konfutsi özü, əsasını qoyduğu və bütün həyatı boyu mühafizəkarcasına müdafiə etdiyi təlimin “ritual normaları pozuntusu” nəticəsi imiş; yəni o ata bu oğulun təlimilə oturub-dursaymış, dünya Konfutsi fenomenindən xali qalacaqmış(?)...
Bu dahinin yaratdığı cahanşümul “Tzya-tzyao” (intellektual şagirdlər məktəbi) təlimdə öz adının olmaması da təsadüfi deyildi; onun məram-məqsədi yeni təlim yaratmaq yox, uzaq keçmişlərin insanayaxın hər nəsnəsini sevmək, onları yaşatmaq olub.
Bu məqamda qeyd edək ki, konfutsiçilərin sələfləri sonralar Onüçkitabçılığın – konfutsiçiliyin qanun-qaydalarını təşkil edən, tarixi “Xan dövrü”nə – e.ə. 140-87-ci illərə gedib çıxan 13 qədim Çin klassik əsərinin bir hissəsini təşkil etmiş kitabları təlim etməklə dolanıblar.
“Bütün zamanlar azmanı” hesab edilən bu müdrik sağlığında bəzi uğursuzluqlara düçar olsa da, ölümündən sonra ideyaları tələbələri tərəfindən elə bir şövq və fədakarlıqla yayılıb ki, konfutsiçilik yaşayanlarçün fundamental fəlsəfəyə çevrilib...
Tahir ABBASLI
Mədəniyyət.- 2019.- 20
sentyabr.- S.7.