Bakıda alman
memarlarının izləri
Adolf Eyxler 20 illik peşə fəaliyyətində bir çox tikililərin
layihəsini hazırlayıb
XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində neft bumu yaşanan Bakıda bir sıra xarici ölkələrdən memarların layihəsi əsasında müxtəlif təyinatlı binalar tikilib. Bunların sırasında alman əsilli memarların da ucaltdığı 80-dən artıq bina bu gün paytaxtımızın gözəlliyinə rəng qatır. Bu yazıda Adolf Eyxlerin layihələri ilə Bakıda inşa olunan memarlıq incilərindən söz açacağıq.
Adolf Eyxler 1869-cu ildə Rusiyanın Oryol şəhərində anadan olub. Kimyaçı və əczaçı olan atası Vilhelm Eduard Eyxler 1860-cı ildə məşhur neft maqnatı Vasili Kokerevin dəvəti ilə Bakıya gəlir və Suraxanıda onun neft emalı zavodlarında, kerosin zavodunda çalışmağa başlayır. Qısa müddətdə şöhrəti bütün Bakıya yayılır. 1888-ci ildə artıq “Neft sənayeçiləri birliyi” kerosinin keyfiyyətinə nəzarət etməyi ona həvalə etmişdi. O həm də şəhərin ictimai həyatında fəal iştirak edirdi. Təbiətsevər şəxs idi, öz vəsaiti hesabına 1878-ci ildə Mixaylov (indiki Qubernator) bağını abadlaşdırmışdı. Əsilzadələrin sevimli istirahət məkanı olan bağda nadir ağaclar əkilmişdi.
1891-ci ildə Vilhelm Eduard Eyxler vəfat edir, Adolfla daha çox əmisi Karl maraqlanır. Onu da qeyd edək ki, Bakıda ilk apteki də Karl Eyxler açmışdı. İndiki “Araz” kinoteatrının yaxınlığında, Nizami küçəsində yerləşən aptek “Eyxlerin apteki” kimi tanınırdı...
Şəxsi mülklər, ictimai
binalar
Adolf Eyxler Peterburqda
təhsil almışdı. XIX əsrin
90-cı illərində memar
kimi fəaliyyətə
başladığı dövrdə
Bakıda antisanitariya vəziyyətinin hökm sürdüyü bəzi karvansaraların bağlanmasına
və zibilliklərin ləğvinə nail olmuşdu.
Onun layihəsi üzrə ilk bina Bakının köhnə məhəllələrindən
birində - Murtuza Muxtarov (keçmiş Persidski) və Çingiz Mustafayev (o zamankı Suraxanski) küçələrinin kəsişməsində
1892-ci ildə inşa
edilib. Uzun müddət məktəb
binası kimi fəaliyyət göstərən
tikili kifayət qədər geniş ərazini əhatə edir. Eyxlerin üslubuna xas
olan memarlıq ciddiliyi bu binada
da özünü əks etdirir. O həm şəxsi evlərin, həm də dini məbədlərin
layihəsini verib. Memar
1904-cü ildə təmənnasız
olaraq uşaqlar üçün internat məktəbini də layihələndirib.
Ümumiyyətlə, Eyxlerin layihələndirdiyi
mülklərə diqqət
edərkən onların
ümumi bir qanunauyğunluğa malik olduğunu görürük. Memarın şəxsi
mülk üzrə işləri o qədər
də dəbdəbəli
olmayıb. Daha çox
orta səviyyəli tacirlər və şəhər sakinləri
ona sifarişlər verib. Zərgərpalan 135 ünvanında yerləşən birmərtəbəli
mülk də Eyxlerin layihəsi əsasında 1902-ci ildə
inşa edilib. 1893-cü ildə Bakının tanınmış
tacirlərindən Hacı
Məhəmməd İbrahim
Hacı Mehdi oğlu Eyxlərə sifariş verir. Bu mülk indiki
Azərbaycan prospekti və Təbriz Xəlilbəyli, Dilarə
Əliyeva küçələrinin
kəsişməsində yerləşir.
Bina özünəməxsus minimal naxışlarla
bəzədilib. Mülkün üzərində onun
1894-cü ildə tikildiyi
qeyd olunub. Həmin ildə memarın sifariş aldığı
daha bir villa tipli bina Bakının
qədim tikililəri sırasında yer alır. Bina Bakının qədim
küçələrindən sayılan keçmiş M.Qorki (indiki Mirzə İbrahimov) və Süleyman Rəhimov küçələrinin
kəsişməsində inşa
edilib. Tikili üzərində çox
az sayda
naxış və
ornament istifadə olunmaqla
layihələndirilib. Binanın S.Rəhimov
küçəsinə baxan
hissəsində günəş
simvolundan istifadə olunub.
Bakı milyonçularından Dadaşovlara
məxsus olan və 3 küçəni
əhatə edən möhtəşəm ikimərtəbəli
mülkün layihə
müəllifi də Eyxlerdir. Bina indiki Nizami,
Zərgərpalan və
Nigar Rəfibəyli küçələrində yerləşir.
XX əsrin əvvəllərində
inşa edilən binanın eyvanlarının
quruluşunda Avropa memarlığının təsiri
diqqəti cəlb edir. Hazırda Daxili İşlər
Nazirliyinin arxa küçəsində yerləşən
və üç küçəyə açılan
bu əzəmətli mülk Eyxlerin ən uğurlu işlərindən hesab olunur.
Görkəmli memarın ərsəyə
gətirdiyi möhtəşəm
binalar arasında Sabunçu qəsəbəsinin
mərkəzi küçəsində
yerləşən və
1901-ci ildə inşa
edilən Bəşir
bəy Aşurbəyova
məxsus mülk də var. Bu mülk şəhərdəki mülklərdən
xeyli fərqlənir. Üzərindəki bəzəkləri, naxışları
və üslubu ilə bənzərsiz bir memarlıq abidəsidir.
İbadət ocaqları
Eyxlerin layihələndirdiyi
ən möhtəşəm
binalardan biri isə Bakıdakı alman-lüteran kilsəsi (kirxa) və onun qarşısındakı
qoşa binalardır. Hazırda burada
Azərbaycan Dövlət
Akademik Filarmoniyasının
Kamera və orqan musiqisi zalı fəaliyyət göstərir.
Ərazi 1877-ci ildə Eyxlerin əmisi üçün dini məbəd tikilmək məqsədilə
ayrılsa da, məsələ xeyli müddət uzanır. 1886-cı ildə Bakı Şəhər Dumasında
lüteran kilsəsinin
tikilməsinə icazə
verilir. Kilsə 1896-1899-cu illərdə Bakının alman icmasından toplanan ianə əsasında
Adolf Eyxlerin layihəsi
əsasında neoqotika
üslubunda inşa edilib. Kirxanın təməlqoyma mərasimində
Nobel qardaşları və
ailəsi də iştirak etmişdi.
Çünki maliyyənin əsas
hissəsini bu ailə ödəmişdi.
İlkin
sifarişə əsasən,
kirxanın arxitekturası
1854-cü ildə Göygöldə
ucaldılan lüteran
kilsəsinin tam oxşarı
olmalı idi. Eyxler bununla razılaşmır
və Almaniyanın Malburq şəhərindəki
kilsənin modelini əsas tutur, ona əlavələr edərək yeni layihə hazırlayır.
Kirxa bu gün paytaxtımızın
tarixi tikililəri sırasında özünəməxsus
yer tutur.
Kirxanın ətrafındakı iki binada isə din xadimləri yaşayıblar. 1930-cu illərin repressiya dalğası bu insanlardan yan keçməyib. 1937-ci ildə burada yaşayan kahinlər və ailələri bolşeviklər tərəfindən
güllələnib. Əgər Adolf Eyxler memar kimi
Bakıda heç bir bina tikməsəydi
belə, təkcə iki tikiliyə görə tarixə düşə bilərdi.
Bunlardan biri kirxa, digəri
isə 1895-ci ildə Bakı milyonçusu Hacıbaba Haşımovun
Eyxlerə sifariş verdiyi məscid idi.
1896-cı ildə Bakının dağlıq hissəsində, hündür bir ərazidə, füsunkar mənzərəsi şəhərə açılan yerdə məscid inşa edilir. Adolf Eyxler alman olsa da, Bakı mühitinə çox gözəl bələd idi. Onun Azərbaycan memarlığına dair mükəmməl biliklərə sahib olması bu tikilidə özünü aydın şəkildə əks etdirir. Şirvanşahlar dövrünün memarlıq üslubu və Abşeron məscidlərinin interyerinə uyğun qurulan bu məscid hazırda “İmam Hüseyn” məscidi kimi tanınır. Onu da bildirək ki, 2017-ci ildə Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə bu ibadət məkanında əsaslı təmir işləri aparılaraq dindarların istifadəsinə verilib.
* * *
...1911-ci il fevralın 5-i səhər saat beş radələrində Eyxlerlərin mənzilində atəş səsi eşidildi. Ertəsi gün qəzetlər memarın 42 yaşında intiharından yazırdı. İntiharın motivləri isə daha sonra bəlli olacaqdı. Adolf Eyxler çiçək xəstəliyindən əziyyət çəkirdi və əzablara dözməyərək canına qıymışdı. O, şəhərin dağlıq hissəsində yerləşən lüteran qəbiristanlığında torpağa tapşırıldı.
Lalə
AZƏR
Mədəniyyət.- 2019.- 23
yanvar.- S.1;6.