İstiqlal nəğməsinə təşnə şair

Səməd Mənsur-140

“Mavi, qırmız, yaşıl boyaqlı ələm, Ucalaydı, görə bütün aləm...”

Ötən əsrin altmışıncı illərində Rəsul Rza Azərbaycan ədəbiyyatı üçün tam yeni olan və modern assosiasiyalar üzərində qurulmuş «Rənglər» silsiləsini yazdı. Bu silsilə cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmadı, köhnə düşüncəli insanlar bu şeirləri mənasız söz yığınına bənzətdilər, yeni düşüncəli yaradıcı insanlar isə bu əsərdən vəcdə gəldilər, oradakı yeni assosiativ duyuma heyran oldular. Rəsul Rzanın rəngləri o dövrün gənc sənətkarlarının əsərlərində özünü büruzə verdi, rəssamlıq tablolarına keçdi, musiqilərdə özünü göstərdi, şairləri riqqətə gətirdi.

Bu hadisədən əlli il qabaq, əsrin əvvəllərində İçərişəhərin qənbər döşənmiş dar küçələriylə ağır-ağır addımlayan və addımladıqca divarların dibində oturub nərd atan köhnə içərişəhərliləri öz ayaqqabılarının taqqıltısıyla diksindirən Səməd Mənsur isə bütün dünyaya “rəng” dedi. Bəli, bütün dünyaya, insanlara, onların məqsədlərinə, amallarına, xoşbəxtliyə, səadətə, sevgiyə, eşqə, bir sözlə, hər şeyə “rəng” dedi Səməd Mənsur. Bütün mövcudat onun fikrincə, sadəcə bir rəng imiş. Və bu rəngin arxasında nə gizlənir - bunu yəqin ki, heç Səməd Mənsurun özü də bilmirdi.

Səməd Mənsur ən məşhur «Həbsi rəngdir» şeirini 1919-cu ildə yazıb. Həmin dövrdə artıq süqut etmiş Rusiya imperiyasının hər yerində inqilab eyforiyası yaşanırdı. Azərbaycan da tufanlı dəniz kimi çalxalanırdı, cəmiyyət müxtəlif qruplara bölünmüşdü, kimisi xalqın müstəqilliyi üçün əlləşir, kimisi kommunist təbliğatı aparır, kimi də sadəcə bulanıq suda balıq tutmağa, öz şəxsi mənafeyini təmin etməyə çalışırdı.

Müxtəlif partiyalar, silahlı toqquşmalar, mitinqlər, qəzetlər, xoşbəxt gələcəkdən dəm vuran odlu-alovlu natiqlər, yağlı vədlər, qışqır-bağırlar... Ancaq maraqlı olan dövrün ictimai-siyasi mənzərəsini təsvir etmək yox, bu ehtiraslı, odlu-alovlu illərdə Səməd Mənsurun nə düşündüyünə diqqət verməkdir. Səməd Mənsur isə bütün bu hay-küyə əsl Şərq müdrikləri kimi baxırdı. Zamanın keşməkeşi, dünyanı dəyişmək istəyənlərin hay-küyləri bu müdrik, ağır insanın gözündə yalnız və yalnız rəng idi. Altında tamam başqa mətləbləri gizlədən rəng.

Uyma, ey dil, xəlqdə yoxdur sədaqət, rəngdir,

Məscidü meyxanə rəng, eyşü ibadət rəngdir.

Mey riya, məşuqə ğəş, hüsnü vəcahət rəngdir.

Rəngdir hər dürlü matəm, hər məsərrət rəngdir,

Anla, ey əbnayi-xilqət, cümlə xilqət rəngdir.

İndi isə bir qədər də əvvəllərə, yəni on doqquzuncu əsrin son onilliyinə və iyirminci əsrin ilk illərinə qayıdaq. Səməd Mənsurun hansı şəraitdə ədəbiyyat aləminə qədəm qoyduğuna diqqət edək.

Həmin dövrlərdə Azərbaycanda mətbuat hələ inkişaf etmədiyinə görə ədəbi qüvvələr əsasən mütəmadi olaraq müxtəlif şəxsi evlərdə ədəbi məclislərdə cəmləşirdilər. Azərbaycanın, demək olar ki, bütün əyalətlərində təşkil olunan belə məclislərə öz dövrünün məşhur şairləri Seyid Əzim Şirvani, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Şəfi Vazeh, Xurşudbanu Natəvan rəhbərlik edirdilər. Belə məclislərdə müxtəlif şeirlər oxunar, müzakirə edilər, bədahətən beytlər deyilər, başqa ədəbi məclislərlə yazışmalar həyata keçirilər, məclisin sonunda isə qonaq kimi gələn xanəndələrin ifaları dinlənilərdi. Bakıda da «Məcməüş-şüəra» adlanan belə bir ədəbi məclisi 1880-ci ildə Məmmədağa Cürmi təşkil etmişdi. Bu məclisin yaradılmasında o dövrün məşhur və azman Bakı şairləri Ağadadaş Sürəyya, Ağakərim Salik, Mirzə Əbdülxalıq Yusif, Mikayıl Seydi, Əbdülxalıq Cənnəti yaxından iştirak etmişdilər.

Səməd Mənsurun da bir şair kimi yetişməsini, ərsəyə gəlməsini bu məclisdən kənarda təsəvvür etmək mümkün deyil.

Ey rəhmli canan, eləmə ülfətə adət,

Nazınla vüqarın verər ətvarına zinət,

Bihudə gülümsünmə, vüsalında nə ləzzət?

Sıx qəlbimi, yansın ciyərim, qanımı qeynət,

Cövrünlə dəri-sirri-nihanə mənə baz et!

Naz et mənə, ey sevgili yarım, mənə naz et!

Şairin sırf klassik Şərq şeiri üslubunda qələmə aldığı və divan ədəbiyyatından gəlmə ideyaların daşıyıcısı olan «Naz et mənə», «Sən mənim olsan» və s. şeirləri, Füzuliyə təxmis və nəzirələri onu göstərir ki, Səməd Mənsur hələ gənc yaşlarından ustad şairlərin köməyi ilə klassik Şərq poeziyasının bütün incəliklərinə dərindən yiyələnmiş və bu sahədə hələ bəlkə öz ustadlarından da irəli getmişdi. Bundan başqa, qeyd edək ki, Səməd Mənsur dediyimiz dövrdə həm fars, həm də rus dillərini mükəmməl öyrənmişdi.

1905-ci ildə rus çarının imzaladığı «17 oktyabr manifesti» nəticəsində mətbuatda senzura zəifləmişdi və bunun nəticəsində bütün imperiyada olduğu kimi, Bakıda da çoxsaylı mətbu orqanlar dərc edilməyə başlamışdı. Şübhəsiz ki, bu tarixi Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatı üçün də dönüş nöqtəsi hesab etmək olar. «Molla Nəsrəddin», «Həyat», «Füyuzat», «Təkamül» və s. milli qəzet-jurnallar Azərbaycan maarifçilik hərəkatının genişlənməsində böyük rol oynamış oldu.

Başqa qələm sahibləri kimi Səməd Mənsur üçün də milli mətbuat geniş ziyalı kütlələriylə əlaqə yaradaraq öz sözünü xalqa çatdırmaq və eyni zamanda istər Azərbaycanın, istərsə də dünyanın aparıcı ədəbi qüvvələrinin əsərləriylə yaxından tanış olmaq üçün bir vasitə idi. Məhz həmin dövrdən başlayaraq şairin yaradıcılığı yeni bir inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Qəzetlərdə aktiv çıxış edir, milli oyanışı təbliğ edirdi.

Yatma dəxi göz aç oyan, getdi hamu izzətimiz,

Yandı vətən cəhl odına bir oyanmaz millətimiz.

Başqa miləl elm oxuyub oldı bu dünyadə sərvər,

Bizlər isə cəhlə uyub məhv elədik şani yeksər.

Dərs oxuyub alim olan görməz dünyadə bir zillət,

Dərsə çalış huşilə bax, olsun zail qəflətimiz.

1917-ci ilin inqilabı ilə 1920-ci ilin apreli arasında olan üç il müddətində Bakının düşdüyü vəziyyəti, şəhərdəki qarışıqlığı göz önünə gətirəndə insanı qeyri-müəyyən bir qorxu hissi bürüyür. Bu müddət ərzində Bakıda nələr baş vermədi, kimlərin iç üzü açılmadı, kimlərin gizli niyyətləri görünmədi. Bütün bu hadisələrə Səməd Mənsurun münasibəti isə çox maraqlı idi. Xalqın düşdüyü bu qarışıq vəziyyət, anarxiya onu həm həddən artıq kədərləndirir, eyni zamanda acı-acı güldürürdü. O dövrdə baş verən hadisələrin çoxuna diqqət yetirəndə Səməd Mənsurun kinayəli gülüşünün səbəbini anlamaq çətin deyildi. Dünənki qoçular bu gün siyasi partiyalar təşkil edir, dünənki hamballar bu gün mitinqlərdə odlu-alovlu çıxışlar edir, keçmiş oğru-quldurlar idarəçilik komitələri qurur, mərsiyəxanlar qəzet naşiri olurdular. Hamı da iddialı, lovğa, özündən başqa heç kimi bəyənməyən. Hamısının gözü yuxarıda, ali mənsəblərdə.

Tuti, çünki işimiz düşdü belə,

Sən də bu işdə bir az qıl əcələ,

Yaz bu elanımızı, bildir elə,

Neçə illər çalışıb yığdıq ələ,

İndi mən onları tək-tək satıram,

Gəl-gəl, ay müştəri, məslək satıram...

Yeni yaranmış Azərbaycan Cümhuriyyətinin rəhbərliyi ölkədə müəyyən qədər nizam-intizam yaratmağa çalışsa da, xarici qüvvələrin təsiri güclü olduğundan istədiyinə nail ola bilmirdi. 1920-ci ilin əvvəlində artıq bütün düşmənlərinə qalib gəlmiş bolşevik Rusiyası diqqətini Cənubi Qafqaza, ilk növbədə neft şəhəri olan Bakıya yönəldir və Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulur. Yeni bolşevik hakimiyyətinin bir-birindən qəribə görünən siyasi və iqtisadi addımları xalqı daha da heyrətləndirir, bütün ömrü sürgünlərdə, çar məhbəslərində keçmiş bu yeni komissarların, icrakomların, ümumiyyətlə, dövlət idarə etmək iqtidarında olmadıqları aşkara çıxırdı. Onlar daha çox öz mənafelərini düşünür, xalqa isə əhəmiyyət vermirdilər.

Səməd Mənsur da bir çox ziyalılarımız kimi bu proseslərə öz münasibətini bildirirdi. Lakin bir çoxlarından fərqli olaraq onun münasibəti daha kəskin, daha cəsarətli idi.

Sanma ki avamdır, qana bilməz qoca kəndli,

Hər bir əməlindir o qoca kəndliyə bəlli,

Türk işçisi, türk kəndlisi, türk fəhləsi yeksər

Kor gözlərinə görsənir heyvanla bərabər...

Həyat və yaradıcılığının məhz bu mərhələsində Səməd Mənsur şəxsiyyətinin daha bir cəhəti özünü qabarıq büruzə verir. Onu həmkarlarından fərqləndirən cəhətlərdən biri, bəlkə ən əsası da məhz hədsiz cəsarəti və qorxubilməzliyi idi. Həmin ərəfədə dərc etdirdiyi şeirlərin bir çoxunda şair qorxub çəkinmədən həmin dövrün partiya və dövlət xadimlərini adbaad tənqid atəşinə tutur, onların yarıtmaz işini qamçılayırdı:

O kimdir ki, alov yağır gözündən?

O kimdir ki, məna çıxmır sözündən?

O kimdir ki, qorxar özü-özündən?

Buna cavab verən aşıq var olsun!

Mirzoyandır alov yağır gözündən,

Mirbəşirdir məna çıxmır sözündən,

Qəzənfərdir qorxar özü-özündən,

Söz soran aşığa Allah yar olsun!

Şeirdə adıçəkilən Mirbəşir (Qasımov), Levon (Mirzoyan), Qəzənfər (Musabəyov) sovet Azərbaycanında yüksək partiya rütbələrində çalışan bolşeviklər idi. Səməd Mənsur satirasının belə kəskinləşməsi, əlbəttə ki, əbəs deyildi. Yeni siyasi xadimlərin xalqa verdiyi yağlı vədlərin, yer üzündə zəhmətkeş kütlələr üçün əsl cənnət quracaqları barədə söhbətlərin, hakimiyyətin və dövlətin xalqa mənsub olacağı barədə fikirlərin iflasa uğraması və yeni qurulan hökumətin bir çox parametrlərdən baxanda əvvəlkindən də aşağı səviyyəli olması, təbii ki, Səməd Mənsuru hiddətləndirirdi. Müəllif öz qəzəbini bu dəfə simvolik, rəmzi yox, tam açıq və cəsarətlə satiralarında bəyan edirdi.

Var bizim şəhrdə beş-altı dilavər kişilər,

Fağırın hamiləri, partiya rəhbər kişilər.

Verdilər neftimizi, puşəmizi, xalçamızı,

Qırxdılar xəlqi də başdan-başa bərbər kişilər.

Baxarıq ağlayarıq, dinsək əzər ağzımızı,

Bizə sərvər kişilər, özgəyə nökər kişilər...

Səməd Mənsur ixtisasca mühasib idi. Uzun illər müxtəlif dövlət idarələrində öz ixtisası üzrə çalışmışdı. Elə buna görə də xalq kütlələrinin görə bilmədiyi bir çox məqamları o daha yaxından görür və qələmə sarılırdı. Ondan tələb olunanları yox, öz əqidəsinin ona diktə etdiklərini yazırdı. Şairi susdurmaq istəyənlər çox olsa da, buna nail ola bilmirdilər. Çünki susmaq Səməd Mənsurun təbiətində deyildi.

Mirbəşir Qasımova…

Ağlaram gülməli, əylənməli ətvarından,

Gülərəm ağlamalı haləti-kirdarından.

Səni Məcnun eləmiş sanki rəyasət eşqi,

Anlaşılmaz iki söz etdiyi göftarından...

Bəli, Səməd Mənsur çar dövründəki eybəcərlikləri necə qamçılayırdısa, sovet dövründə də eyni kəskinliklə sözünü deyirdi.

* * *

Səməd Mənsur 1927-ci ildə gözlənilmədən vəfat etdi. Bəlkə bu da onun vüqarına, qüruruna, cəsarətinə Allahın bir mərhəmətiydi. İrəlidə otuzuncu illərin repressiyaları gəlirdi. Səməd Mənsur da şübhəsiz ki, ilk olaraq həbs edilənlərin, sürgün olunanların arasında olacaqdı. Amma Allah Səməd Mənsurun repressiya tufanına düşməyini, əyilməyini, sınmağını istəmədi, onu elə bütün ömrü boyu yaşadığı kimi şax, vüqarlı, əzəmətli bir məqamda bu dünyadan apardı.

Səməd Mənsur dünyaya kişi gəldi, kişi kimi yaşadı və sözünü də həmişə qorxu-hürküsüz, açıq şəkildə üzə dedi. Əqidəsini dəyişmədi, susmadı, bunları öz şəxsiyyətinə sığışdırmadı. Bütün dünyaya rəng dedi. Amma özü başqaları kimi rəngini dəyişmədi, zamanının rənginə düşmədi, bir sözlə, rəng olmadı. Əgər rəng olsaydı, onda Səməd Mənsur olmazdı.

P.S.

İstəməm mənsəb, istəməm sərvət,

İstərəm xalqa əmn-aman, rahət,

İstəməm köşklər, imarətlər

İstəməm hücrələr, ticarətlər.

Görməyəydim bu qəmli çöhrələri,

Duymayaydım bu odlu nalələri,

Eşidəydim sədasın əsgərimin,

“İrəli” kəlməsin o nərlərimin.

Mən də bir evdə, bir otaq, palazım,

Bir dolabda kitab, divarda sazım,

Mavi, qırmız, yaşıl boyaqlı ələm

Ucalaydı, görə bütün aləm,

Saz alıb mən, ürəkdə nəşəli hal

Bir çalaydım nəvayi-istiqlal...

Azad Azərbaycanda istiqlal nəğməsi, istiqlal nəvası çalmaq şairin ən böyük arzusu idi. Və bu gün müstəqil Azərbaycanda Səməd Mənsur kimi mübariz şairlərimizin ruhu həmişə başımızın üstündədir...

İlqar FƏHMİ

AYB-nin katibi, şair-dramaturq

Mədəniyyət.- 2019.- 30 yanvar.- S.6.