Qədim türk sivilizasiyası və yazı mədəniyyətinin daş kitabəsi

Beynəlxalq Türk Akademiyası Tonyukuk abidəsinin 1300 illiyinə həsr edilmiş onlayn konfrans keçirib

Aprelin 24-də Beynəlxalq Türk Akademiyası (BTA) qədim türk sivilizasiyasının və yazı mədəniyyətinin əsas abidələrindən biri, UNESCO-nun 2020-ci il yubileylər siyahısına salınan Tonyukuk abidəsinin 1300 illiyinə həsr edilmiş onlayn konfrans keçirib. “Böyük Çöl sivilizasiyası: Tonyukuk irsi və çağdaş türk dünyası” adlı beynəlxalq onlayn konfransa ABŞ, Monqolustan, Macarıstan, Rusiya, Qırğızıstan, Azərbaycan, Türkiyə və digər ölkələrdən türkoloqlar, digər alimlər, rəsmilər qatılıb.

BTA-nın prezidenti Darhan Kıdıralı iştirakçıları salamladıqdan sonra ilk sözü Türkiyənin UNESCO-dakı daimi nümayəndəsi Altay Cengizerə verib. O, əcdadlarımızdan bizə miras qalan Tonyukuk abidəsinin 1300 illiyinə həsr edilmiş konfransın əhəmiyyətini vurğulayaraq türk dünyasının birliyi naminə qardaş xalqların irsinin elmi cəhətdən tədqiqi və təbliği yolunda Beynəlxalq Türk Akademiyasının fəaliyyətini yüksək qiymətləndirib. Türk dünyasının ortaq dəyərlərinin təbliğindən söz açan Altay Cengizer Azərbaycanın bu yöndə gördüyü işlərin önəmini, o cümlədən Parisdəki Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin fəaliyyətini qeyd edib. Bildirib ki, Parisdəki Azərbaycan evi bütün türk ölkələrinin ünvanı, müxtəlif tədbirlərin keçirilməsi üçün gözəl məkandır. O, həmçinin Tonyukukun türkləri birləşməyə çağıran öyüdünün bu gün xüsusilə aktual olduğunu vurğulayaraq UNESCO-da keçirilməsi planlaşdırılan “Böyük Çöl sivilizasiyası: Tonyukuk irsi və çağdaş türk dünyası” adlı konfransın əhəmiyyətinə diqqət çəkib. A.Cengizer türk dünyasının dağları haqqında UNESCO-da tədbirlər keçirməyi təklif edib. “Dünyada dağları bizim qədər öyən, dərdini dağa deyən ikinci bir toplum yoxdur. Türk mədəniyyətində dağların xüsusi yeri var. Biz “Türk dünyasının dağları” adlı sərgini elə Parisdəki Azərbaycan evində keçirsək, çox gözəl olar”, - deyə o əlavə edib.

***

Beynəlxalq onlayn konfransda çıxış edən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının I vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli Orxon-Yenisey abidələrini türk dünyasının ən qədim yazılı mətnləri və türk yazılı ədəbiyyatının ilk nümunəsi adlandırıb. Türkiyəli professor Ramazan Qorxmazla 2018-ci ilin avqustunda Monqolustanda Bilgə Kağan, Gültegin və Tonyukuk abidələrini ziyarət etdiklərini söyləyən akademik Azərbaycan, Türkiyə və Orta Asiyadakı qayaüstü rəsmlər, damğalar və yazı elementlərinin qədimliyini də diqqətə çatdırıb. Bildirib ki, Gəmiqaya-Qobustan, İssıkkul-Qars mədəniyyətindən başlanan türk yazı sistemi inkişaf etdirilməklə Orxon-Yenisey abidələrinə çevrilib və tamamlanıb.

Azərbaycanda qədim türk abidələrini ədəbiyyatçılar, sənətşünaslar, tarixçilər və coğrafiyaşünasların müxtəlif istiqamətdə tədqiq edib öyrəndiyini vurğulayan akademik bu istiqamətdə Abbasqulu Məhərrəmov, Əlisa Şükürov, Yunis Məmmədov, Nizami Cəfərov, Əbülfəz Rəcəbli, Tofiq Hacıyev, Əbülfəz Quliyev, Nizami Xudiyev, Ramiz Əskər, Məmmədəli Qıpçaq, Firudin Rzayev və başqa alimlərin qiymətli monoqrafiyalar və dissertasiyalar yazdığını deyib. İ.Həbibbəylinin fikrincə, Göytürk xaqanlığının baş vəziri Tonyukukun yazılı mətnlərinin dili daha sadə və anlaşıqlıdır, mətnlər sanki xalq dilində yazılıb, xalq təfəkkürünə daha yaxındır. Burada atalar sözləri və məsəllərə də rast gəlmək mümkündür.

İ.Həbibbəyli qeyd edib ki, digər Orxon-Yenisey kitabələri kimi Tonyukuk abidəsi də ədəbiyyatşünaslıq cəhətdən az öyrənilib. Halbuki özündə bir çox bioqrafik məlumatları yaşadan Tonyukuk abidəsi bədii-publisist üslubda yazılmış sənədli mənsur povestdir: “Bütövlükdə, Orxon-Yenisey abidələri, o cümlədən də Tonyukuk yazılı mətnləri türk xalqının milli-mənəvi varlığına və qəhrəmanlığına ucaldılmış əbədiyyət abidəsidir. Tonyukuk dövlətçiliklə müdrikliyi özündə birləşdirən kamil şəxsiyyət olub. Tonyukuk mətnləri qədim türk müdrikliyinin yaşayan-əbədiyyət abidəsidir. Tonyukukun 1300 illik yubileyinin UNESCO səviyyəsində qeyd edilməsi dünyada ədəbiyyata, müdrikliyə olan ehtiramın əyani ifadəsidir”.

***

Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Günay Əfəndiyeva da onlayn konfransda çıxış edib. O, konfransın təşkilinə görə BTA-nın prezidenti Darhan Kıdıralıya minnətdarlığını bildirib, “Tonyukuk ili”nin açılışı münasibətilə türk dünyasını təbrik edib.

Bildirib ki, Göytürk tarixinə məxsus olan Tonyukuk yazısı Orta Asiya coğrafiyasında qədim tariximizə, ortaq mədəniyyətimizə işıq tutan mühüm bir əsərdir. Bu gün UNESCO-nun dəstəyi ilə 1300 illiyi keçirilən Tonyukuk abidəsində bütövlükdə insanlıq üçün önəmli bilgilərin və nəsihətlərin olduğunu görürük. Daş kitabə əcdadlarımızın tarix boyunca qazandığı zəfərlərin, qurduğu dövlətlərin mövcudluğunu, mədəniyyətini, sənət və ədəbiyyatını ortaya qoyan zəngin şahiddir.

G.Əfəndiyeva Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun ortaq mədəniyyətimizin, tarix və mirasımızın araşdırılması və qorunması istiqamətində məqsəd və vəzifələrindən bəhs edib. Həmçinin diqqətə çatdırıb ki, Türkiyənin UNESCO-dakı nümayəndəsi Altay Cengizerin haqqında söz açdığı Parisdəki Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi Heydər Əliyev Fondu tərəfindən, Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti Mehriban Əliyevanın dəstəyi ilə inşa olunub və mədəniyyətimizin dünyaya tanıdılmasında yaxından iştirak edir.

***

Beynəlxalq onlayn konfransa ümumilikdə 15-dən çox ölkədən alim və mütəxəssislər qatılıb. Sonda dəyərli məruzələr edən və müzakirələr aparan iştirakçılara minnətdarlığını bildirən BTA-nın prezidenti, tarix elmləri doktoru, professor Darhan Kıdıralı qeyd edib ki, “Tonyukuk ili”ndə bir çox işlər görüləcək. Türkiyə tərəfindən Ankarada parkın açılacağı, Tonyukuk abidəsinin ucaldılacağı barədə xəbər çox sevindiricidir. Türk Dil Qurumu Tonyukukla bağlı kitabların çap ediləcəyini, Monqolustan tərəfi Tonyukuk abidəsinin qorunması üçün UNESCO-ya rəsmi müraciət edəcəyini bildirib: “Digər önəmli təkliflər də olub. Biz də il ərzində Tonyukukla bağlı mühüm tədbirlər keçirməyə çalışacağıq”.

Sonda Darhan Kıdıralı qədim türk abidələrini, eləcə də Tonyukuk abidəsini qoruduğu üçün Monqolustan dövlətinə xüsusi təşəkkür edib, onlayn konfransa qatılan türkoloqlar və elm adamlarına başladılan işi sona çatdırmağı arzulayıb.

Mədəniyyət.- 2020.- 29 aprel.- S.6.