Qarabağda qara bayrağın asıldığı günlərin ədəbi-bədii xatirəsi

Diqqətli oxucularımız yəqin ki, dünya tarixində baş vermiş pandemiyaların ədəbiyyat və incəsənətdəki izləri barədə ötən saylarımızda dərc olunan yazılarla tanış olublar. Bu sayaq xəstəliklər Azərbaycanın tarixi-coğrafi ərazisindən də yan keçməyib. Bəs onlardan bizim ədəbi-bədii sənət nümunələrində bəhs edilibmi?

Elm adamlarının həyatından, elmi kəşflərin tarixindən əsər yazıb, film çəkmək yazıçı təxəyyülündə yaranan alimi bədii qəhrəmana çevirməkdən qat-qat çətin və məsuliyyətli işdir. Üstəlik, oxucunu gerçək elmi faktlara əsaslanan bədii əsəri oxumağa vadar edəcək qədər maraqlı yazmaq, yaxud onun ekran həllini geniş tamaşaçı kütləsi üçün baxımlı etmək elə də asan deyil.

...Veniamin Kaverin (əsl soyadı - Zilber) uzun ömür sürmüş (1902-1989) və zəngin yaradıcı irs qoymuş, komediyadan ciddi, elmi araşdırmalı romana, macəra əsərlərinədək müxtəlif janrlarda ədəbi nümunələr yaratmış yazıçı, bədii və sənədli filmlərin ssenari müəllifi, ən önəmlisi, daim ədəbiyyatın və sənətin tərəfində durmuş, vətəndaş mövqeyini qorumuş, buna görə təqib və tənqidlərə də tuş gəlmiş vicdanlı qələm adamlarındandır. Onun 1948-1956-cı illərdə yazdığı “Açıq kitab” trilogiyası da sosialist reallizmindən uzaq olduğu üçün sovet ədəbi tənqidinin amansız tənqid hədəfinə çevrilmişdi.

Trilogiya gerçək qəhrəmanların – sovet mikrobiologiya elminə bir çox kəşf və yenilikləri bəxş etmiş Lev Zilberin (Andrey Lvov) və onun həyat yoldaşı Zinaida Yermolovanın (Tatyana Vlasenkova) taleyinə, onların sovet səhiyyəsinin inkişafına, epidemiya ocaqlarının söndürülməsinə verdikləri töhfələrinə həsr olunub. Roman iki dəfə ekranlaşdırılıb. 1973-cü ildə Vladimir Fetinin çəkdiyi ikiseriyalı film elə də uğur qazanmadı. 1977-ci ildə “Lenfilm” bu romana yenidən müraciət etdi və yazıçının özünün də iştirakı ilə Viktor Titov 9 seriyalı sanballı filmin çəkilişlərinə başladı. Üç il davam edən çəkilişlərdən sonra filmin ilk seriyası 8 yanvar 1980-ci il tarixində Mərkəzi televiziya ilə nümayiş olundu.

“Açıq kitab”ın bizim üçün maraqlı səhifəsi

O zaman hələ çox arxivlərin açılmadığı bir dövrdə bu filmi maraqla izləyən Azərbaycan tamaşaçısı maraqlı faktla qarşılaşdı. Filmin 6-cı seriyası Xalq Səhiyyə Komissarlığından alim-həkim Andrey Lvovun evinə vurulan telefon zəngi ilə başlayır. Xalq komissarı doktor Lvova deyir ki, Azərbaycanın Hadrut rayonunda, çox güman ki, taun epidemiyası başlayıb. Ekspedisiya səhər saat 6-da yola düşməlidir. Bu gecə doktor Lvov öz tədqiqat-laboratoriya dəstəsini toplamalı, səhər tezdən yola düşməlidir. Partiya rəhbərliyi taun epidemiyası barədə geniş məlumatın yayılmasını yasaq edərək epidemiyanın səbəblərinin araşdırılması və xəstəliyin kənara çıxmaması üçün karantin tətbiqini məsləhət görür, əməliyyatı şərti olaraq “Filiz əməliyyatı” adlandırır.

...XXI əsrin 20-ci ilində yenidən aktuallaşan pandemiya şəraitində “Açıq kitab” serialının 6-cı bölümünü bir qədər fərqli duyğularla izləyirsən. Təkcə uşaqlıq yaddaşında ilişib qalmış bəzi səhnələr, Azərbaycan tarixinin ağ ləkələrindən biri olmuş bu olay daha səni təəccübləndirmir, Moskvadan gəlmiş işçi qrupun ünsiyyət saxladığı yerli əhalinin pozuq erməni ləhcəsi, arxa plandan gələn erməni dilində vay-şivən və danışıq səsləri də adama “Azərbaycanda bir azərbaycanlı tapılmadı ki...” sayaq qıcıq da vermir. Nədən? Bu da səbəbsiz deyil. Çünki 1980-ci ildə “Açıq kitab”ı seyr etmişdiksə, 1982-ci ildən də “Ölüm hökmü” ilə tanışıq.

“Ölüm hökmü”ndəki qara bayraq

“...Ovanesin faytonu Xosrov müəllimi o nigarançılıqla birlikdə eləcə Şuşaya apardı və düz üç gündən sonra Hadrutun girəcəyində qara bir bayraq asıldı, Hadrut bağlandı, gediş-gəliş kəsildi (Ovanes də faytonu ilə birlikdə Hadrutda qaldı), Hadrutun küçələri bomboş boşaldı, evlərin pəncərələri, qapıları kip qapandı...” (Elçin, “Ölüm hökmü” romanı, “Tonqal” fəsli).

1982-ci ildə görkəmli yazıçı Elçinin “Ölüm hökmü” romanı çap olundu və sürətlə yayılaraq oxundu. Müəllif romanda öz çağdaşlarının obrazını yaratmışdı, zamanın müxtəlif dolaylarından keçən qəhrəmanlarının taleyinə dövranın vurduğu zərbələri təsirli bədii ifadə vasitələri ilə çatdırmağa müvəffəq olmuşdu. “Ölüm hökmü”nün digər üstünlüyü də onda idi ki, əsərdə təsvir edilən bir sıra hadisələr, o cümlədən Hadrutda baş vermiş taun epidemiyasına dair əhvalatlar faktoloji dəqiqliklə verilməklə belə, o qədər güclü bədii təsvirlə çatdırılmışdı ki, romanın oxucuda yaratdığı təəssürat kinematoqrafik təsvir gücündə idi.

Romanın “Tonqal” fəslindəki təsvirlər bizi Bakının köhnə məhəllələrindən birində kirayənişin yaşayan qaradinməz rus dili müəllimi Xosrovun cavanlığına - Hadrutdan Şuşaya biraylıq seminara yollandığı gənclik dövrünə, həyatında yaşayacağı ən böyük faciənin ərəfəsi olan günlərə qayıdırıq.

Onu Hadrutdan Şuşaya aparan faytonçu Ovanes dəllək Arakelin qəfil ölümünü xəbər verərkən deyir:

“ - Ara, sağlam adamıydı, ayağı sınmışdı da, damı padçinit eləyəndə yıxıldı da, balnisada yatdığı heç bir hafta olmadı... Xudyakov doxtur yaman nerviçat eləyir, uçitel!... Mənnən qonşudu da evi! Bütün günü balnisadadı, Ayrapet uje dördüncu adamdı öldü balnisada, özü də sappasağ! Xudyakov doxtur çox nerviçat eləyir!...

M.N.Xudyakov Hadrut xəstəxanasının baş həkimiydi və Xosrov müəllim dünən məktəbdə də xəstəxanayla bağlı nəsə narahat bir söhbət eşitmişdi: bir palatada dalbadal üç cavan adam ölmüşdü... Bu da, deməli, dördüncüsü...”.

Həqiqətən də, o illərdə Hadrut xəstəxanasında yerli camaatın çox sevdiyi və hörmət etdiyi həkim – M.N.Xudyakov yox, K.N.Xudyakov – Rusiyanın zadəgan mənşəli Xudyakovlar nəslindən olan qraf Konstantin Nikolayeviç həkim olaraq çalışırdı. Bu yerdə Hadrutda taun təhlükəsinin haradan, daha dəqiq desək, kimdən qaynaqlandığını dəqiqləşdirmək üçün başqa bir mənbəyə müraciət etməyə ehtiyac yaranır:

“Biz dərslərin dayandırıldığı məktəbdə yerləşdik. Dərhal yerli hakimiyyət və xəstəxananın sağ qalmış personalı ilə əlaqə quruldu. Məlum oldu ki, ilk xəstələnən on yeddi yaşlı bir oğlan imiş. Əvvəlcə onun sətəlcəm olduğunu güman ediblər. Xəstələnməzdən bir neçə gün əvvəl o, çöldə hansısa bir gəmiricini gülləylə vurubmuş və onun dərisini soyubmuş. Gənci Hadrut xəstəxanasında ümumi palataya yerləşdiriblər. Çox keçməmiş qonşu çarpayılarda yatan xəstələr, sonra feldşer və sanitar, bir neçə gün sonra da xəstəxananın baş həkimi M.N.Xudyakov xəstələnib: o, Hadrutda çoxdan işləyirdi və buralarda hər kəs onu sevir, hörmət edirdi. Bütün xəstələrə ağciyər iltihabı diaqnozu qoyulmuşdu, amma qeyd edilmişdi ki, onlardan qanlı bəlğəm gəlirmiş. Taun kimsənin ağlına gəlməmişdi.

Doktor Xudyakov xəstələndikdə Hadrutun yaxınlığındakı hərbi hissədən hərbi həkim Marqolini onu müayinə etmək üçün çağırmışdılar. Cəmi üç-dörd il həkimlik təcrübəsi olan gənc həkim Xudyakovun tauna tutulduğunu anladığından bu barədə Bakıya teleqram vurmuşdu”.

Bu mətnin müəllifi Lev Zilberdir – “Açıq kitab”ın müəllifi Veniamin Zilberin böyük qardaşı. Bəli, “Ölüm hökmü” romanının rəşadətli həkim-bakterioloq qəhrəmanı “Açıq kitab” romanındakı və eyniadlı filmdəki Andrey Lvovdur. Mətn isə Rusiya Tibb Elmləri Akademiyasının həqiqi üzvü, virusoloq Lev Zilberin (1894-1966) ömrünün sonlarında qələmə aldığı, vəfatından az sonra “Elm və həyat” dərgisində (12, 1966) dərc edilmiş “Filiz əməliyyatı” xatirələrindəndir.

Xatirələrində qeyd etdiyi kimi, bütün rəsmi sənədlərdə adı “Filiz əməliyyatı” kimi keçən taun epidemiyası başlayanda doktor Zilber bir neçə ay idi Bakıda işləyirdi. 1929-cu ildə Səhiyyə Xalq Komissarlığının Mikrobiologiya İnstitutunu və Moskvanı heç nəyə təəssüflənmədən tərk edərək Bakıya gəlibmiş. Səkkiz il ərzində topladığı bilik və təcrübəyə arxalanaraq daha böyük, daha qəliz problemlərin həllində öz qüvvəsini sınamaq istəyirmiş. Elə bu məqamda ona Azərbaycan Mikrobiologiya İnstitutunun direktoru vəzifəsi təklif edilir. Bakıya gələn kimi Zilberi Tibb İnstitutunun Mikrobiologiya kafedrasında da çalışmağa dəvət edirlər. Elçinin “Ölüm hökmü” romanında Lev Zilberin kimliyi, onun Hadruta ezam olunmasının təsviri eynilə alimin öz xatirələrində qeyd etdiyi kimidir. Bəs niyə Veniamin Kaverinin “Açıq kitab”ında Andrey Lvov məhz Moskvadan Qarabağa göndərilir? Burada belə bir fərziyə irəli sürmək olar ki, Kaverin bəlkə də Hadrut taunu məsələsinə hətta ittifaq səviyyəsində diqqət yetirildiyini vurğulamaq istəyib.

Elçinin “Ölüm hökmü” romanında taun xəstəliyinin necə yayıldığı, hətta “Çeka” ləqəbi verilmiş Azərbaycan SSR Baş Siyasi İdarəsinin müvəkkili Murad İldırımlıya yerli əhalinin qorxu dolu münasibəti, artıq işə düşməkdə olan “daxili və xarici düşmən axtarışı”nın taundan betər bir azar olduğu elə dəqiqliklə və obrazlı təsvir edilib ki, bundan ötrü romanı oxumaq lazımdır. Lakin insanların taleyinə müdaxilə edən dövranın gərdişini nəzərə çatdırmaq üçün romandan kiçik bir parçanı da yazımıza daxil etmək istədik:

“Müvəkkil qəti surətdə əmin idi və bunu dəfələrlə professor Zilberə bildirmişdi ki, taunu Hadruta düşmənlər gətirib, bu işdə xarici agenturanın və onların yerli əlaltılarının, qolçomaqların barmağı var. Professor Zilberin etirazı, elmi dəlilləri bu adamı heç cürə fikrindən yayındıra bilmirdi və günlərin bir ağır günündə Murad İldırımlı həyəcanla professor Zilberin yanına gəlib bildirdi ki, alınmış məlumata görə, düşmənlər taundan ölmüş meyitlərin qəbrini açır, bədən üzvlərini kəsib camaatın içində xəstəliyi yayırlar... Bütün bunlar kulakların işidir! Bütün bunların arxasında ingilislər dayanıb!...”.

Bəndam qonşu xislətinə işarə

“Açıq kitab” və “Ölüm hökmü”ndə Lev Zilberin xatirələrindən qaynaqlanan bir məqam var: taundan ölən xəstələrin məzarlarının açılaraq onların daxili orqanlarının çıxarılaraq xəstəliyin yayılması üçün istifadə edilməsi. “Ölüm hökmü”ndə bunu “Çeka” Murad İldırımlı deyir, “Açıq kitab”da adı sadəcə Müvəkkil kimi çəkilən obraz. Hər ikisində də professor Zilber (Lvov) buna etiraz edir: çünki bunu edən ya həkim olmalıdır, ya da alim. Əks təqdirdə o özü mütləq tauna yoluxacaq!...

Digər tərəfdən taundan tələf olanların yalnız Hadrut və yaxın üç erməni (!!!) kəndinin sakinləri olduğu, bakterioloji dəstəni və düşmən axtaranları çaşbaş salır.

“Açıq kitab” serialında Andrey Lvova, “Ölüm hökmü” romanında da Lev Zilberə bunun səbəbini yerli əhali arasında yayılmış bir inanca bağlı olduğu deyilir. Lev Zilber xatirələrində bu barədə belə yazır:

“Bütün ömrünü bu yerlərdə yaşamış qoca müəllim pozuq rus dilində danışırdı. O mənə yerli adətlər, inanclar, əfsanələr barədə söhbət edirdi, bunları bilmək çox maraqlı idi. Təbii ki, söhbət dolanıb taunun üstünə gəldi.

Mən də ona taun epidemiyasının bir sıra xüsusiyyətlərindən danışarkən xatırlatdım ki, ağciyər taununda adətən bütün ailə üzvləri tələf olur.

Müəllim bunu eşitcək mənə sual verdi:

- Bəs siz bilirsiniz ki, bu yerlərdə elə ailələr barədə necə bir inanc var?

Əlbəttə, mən bundan xəbərsizdim.

- Əgər hansısa ailənin üzvləri bir-birinin ardınca qırılırsa, deməli, dünyasını birinci dəyişən hələ sağdır və qalanlarını öz ardınca qəbrə dartır. Onun sağ qalıb qalmadığını necə dəqiqləşdirirlər? Atı qəbrin yanına gətirib ona yulaf verirlər. Əgər at yulafı yesə, deməli, basdırılan sağdır. Ölü kimsəni qəbrə darta bilməz. Onu öldürmək lazımdır. Onun ya başını kəsirlər, ya da yarıb ürəyini, qaraciyərini çıxarırlar. Tikə-tikə doğrayıb ailənin üzvlərinə yedizdirirlər.

Müəllimin söylədikləri bütün mənzərəyə işıq saldı. Hər şey aydın oldu!

Səhər tezdən atı Hadruta çapıb “NKVD” müvəkkilini yanıma çağırıb müəllimdən eşitdiklərimi ona danışdım. Sözümün sonunda onu da dedim ki, yerli ara həkimlərindən birini tapın, görünür, meyitlərin yarılmasında onun da əli var.

İki-üç saatdan sonra müvəkkil yenidən yanıma gəldi.

- Taun barakında ara həkimi kimi tanınan bir qadın yatır. Mən mütləq onu dindirməliyəm. Sizdən xahiş edirəm ki, məni ora buraxasınız...

...Biz geyinib baraka getdik. Təəssüf ki, gecikmişdik. Ara həkimi can verirdi, heç bir suala dolğun cavab ala bilmədik”.

Tərslikdən, nə Lev Zilberin xatirəsində, nə Veniamin Kaverinin, nə də Elçinin romanlarında həmin ara həkiminin milli mənsubiyyəti barədə kəlmə də yoxdur! Lakin yazımızın əvvəlində toxunduğumuz məqamı – “Açıq kitab” serialında 6-cı seriyada yerli əhalinin bir-biri ilə yalnız erməni dilində danışdığını xatırlayaq. Elə can verən ara həkimi həm bakterioloji dəstənin qaldığı monastır qapısında ilan oynadarkən, həm də can verərkən erməni dilində danışır, kadrarxası səs onun dediklərini rus dilində səsləndirir.

1980-ci illərin sonundan başlayan Dağlıq Qarabağ savaşı dövründə hannibalizm həddinə çatan erməni vəhşiliyinin, dirilərin və meyitlərin xüsusilə amansızlıqla təhqir olunmasının kökünün açması fərqli bir hadisəyə həsr olunmuş bədii əsərdə varmış...

Taundan sonra...

...Hadrut xəstəxanasında çalışmış, tauna tutulmuş digər sakinlərlə birlikdə cəsədi yandırılmış həkim Konstantin Xudyakovun nəsli bu gün də Azərbaycanda yaşayır. Onun bir nəvəsi Azərbaycan incəsənətini Avropada ləyaqətlə təmsil edən görkəmli pianoçu, Əməkdar artist Adilə Əliyevadır. Həkim Xudyakovun faciəli vəfatından sonra onun dul qalmış arvadı və övladları – həkimin qardaşı – bir zamanlar Dövlət Nəzarət Komitəsində məsul vəzifə daşımış Nikolay Nikolayeviç Xudyakovun himayəsində yaşayıblar. Adilə xanımın anası, tanınmış biokimyaçı Nina Konstantinovna isə əmisinin və onun həyat yoldaşı, Əməkdar incəsənət xadimi, tanınmış müğənni Xurşid Qacarın doğma övladı kimi böyüyüb.

...Xudyakova düzgün diaqnoz qoymuş hərbi həkim Marqolin də taunun qurbanı olub.

...Lev Aleksandroviç Zilberin başçılıq etdiyi bakterioloji dəstə Hadrutda taun epidemiyasını ləğv etdikdən sonra Bakıya qayıdır. Onu qələbə münasibətilə təbrik edərək deyirlər ki, “Qırmızı Bayraq” ordeni ilə təltif edilmək üçün sənədləri Moskvaya göndərilib. Lakin... 35 yaşlı professor tezliklə Azərbaycanda əhalini tauna yoluxdurmaq məqsədilə təxribatda ittiham olunaraq həbs edilir. 4 aydan sonra Maksim Qorkinin vəsatət ərizəsi ilə onun haqqında açılmış cinayət işi ləğv edilir. Sonralar bir neçə dəfə həbs ediləcək professor Zilber 35 yaşında ona vəd edilmiş ordeni düz 35 ildən sonra, 70 yaşında alır.

***

...“Açıq kitab” serialında 6-cı bölümün əsas hadisələri Hadrutda cərəyan etsə də, əhvalat 7-ci bölümün əvvəlində bitir. Andrey Lvov məxsusi onun üçün quraşdırılmış səyyar telefon stansiyasından Moskvaya, həyat yoldaşına zəng vuraraq dəstəyə sevinclə bağırır:

- Tanya, hər şey bitdi! Son iki həftədə bircə nəfər də yoluxmayıb! Qayıdıram!!!

Bu gün koronavirus pandemiyasının səngiməkdə olduğu günlərdə hamılıqla eşitmək istədiyimiz bu deyilmi?

Gülcahan MİRMƏMMƏD

Mədəniyyət.- 2020.- 29 aprel.- S.1;5.