“Müqəddəs
Hikmət”in yeni dönəmi
1500 illik tarixində pravoslav kilsəsi, katolik kilsəsi, məscid, muzey kimi fəaliyyət
göstərmiş Aya
Sofya yenidən ibadətə açılır
Zaman-zaman
müxtəlif sivilizasiyaların
kəsişdiyi, din və
mədəniyyətlərin bir-birini əvəzlədiyi
və sonda bir araya gəldiyi
İstanbulun ən qədim tikililərindən
biri, şəhərin
tarixi simvollarından sayılan Aya Sofya 85 il muzey
kimi fəaliyyət göstərəndən sonra
yenidən ibadət məkanına çevrilir.
Türkiyənin Yüksək İdarə
Məhkəməsi – Danıştay
iyulun 10-da Aya Sofyanın məsciddən
muzeyə çevrilməsinə
dair Nazirlər Kabinetinin 24 noyabr
1934-cü il tarixli qərarını ləğv edib. Bu qərarla Aya
Sofya təkrar məscid kimi ibadətə açılır.
Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Danıştayın qərarını
həmin gün təsdiqləyib. Prezidentin imzaladığı müvafiq fərmana əsasən, bunadək muzey kimi ölkənin
Mədəniyyət və
Turizm Nazirliyinin idarəçiliyində olan
Aya Sofya Türkiyə Diyanət İşləri Başqanlığının
tabeliyinə verilib.
Məbəd bundan sonra “Ayasofya-i̇ kebi̇r cami̇i̇” (Aya Sofya böyük məscidi) adlanacaq.
Məbəddə müvafiq mərasimin 24 iyulda keçiriləcəyi
və namaz qılınacağı bildirilir. Onu da qeyd edək ki, hökumət, Aya Sofyanın təkrar məscidə çevrilməsi ilə bərabər, onun hər kəs üçün açıq
olacağını elan
edib. Yəni dünyanın dörd
yanından İstanbula
gələnlər yenə
bu möhtəşəm
tikilini ziyarət edə biləcəklər.
Nəzərə çatdıraq ki, Aya Sofya İstanbulda
(və ümumilikdə
Türkiyədə) ən
çox turist cəlb edən tarixi abidə-məkan sayılır. Keçən il muzey-məbəd 3,7 milyon ziyarətçi
qəbul edib. Bu sətirlərin müəllifinə də
2013-cü ildə Aya Sofyanı ziyarət etmək nəsib olub. Yeri gəlmişkən, o vaxt məbədə daxil olmaq üçün
turistik bilet 15 lirə (təxminən 8
dollar) idi.
Aya Sofyanın
statusunun dəyişdirilməsi
istər ölkə daxilində, istərsə
də xaricdə geniş müzakirələr
doğurub. Türkiyədəki xristian (pravoslav)
icması, dünyada pravoslavlığın iki
əsas mərkəzi
olan Yunan və Rus patriarxlığı
məsələ ilə
bağlı narazılığını
ifadə edib.
1985-ci ildən Aya Sofyanı Dünya irs siyahısına
daxil edən UNESCO da təşkilatla müzakirə aparılmadan
abidənin statusunun dəyişdirilməsinə təəssüfləndiyini
bildirib. Hərçənd
dünyada qədim ibadət yerləri ilə bağlı bu cür presedentlər
də az
deyil. Məsələn, İspaniyada Kordova
xilafəti dövründə
tikilmiş möhtəşəm
məscid binaları xristian kilsələri kimi fəaliyyət göstərir. Yaxud Rusiyada
vaxtilə tatar (müsəlman) məscidləri
olmuş bir sıra məbədlər
indi pravoslav kilsəsidir.
Odur ki, biz də bu mövzuda
indilik əlavə mükalimə açmadan
Aya Sofyanın 15 əsrlik tarixinin bir sıra məqamlarını
diqqətə çatdırmaq
istərdik.
Min ilə yaxın
Bizans (Şərqi
Roma) İmperatorluğunun (və
o vaxtkı Konstantinopolun)
simvolu olmuş Aya Sofyanın yerində ilk məbəd hələ 360-cı ildə
İmperator Konstantiosun
göstərişi ilə
inşa edilmiş və Megale Ekklesia (Böyük Kilsə) adlanmışdı. 404-cü ildə İmperator Arkadiosa qarşı başlanan xalq qiyamı zamanı kilsənin taxta günbəzü yanmış
və o, qismən dağılmışdı. 415-ci ildə İmperator
Teodosios tərəfindən
yeni kilsə inşa edilir. Amma onun da günbəzi
ağacdan idi. İkinci kilsə İmperator I Yustinianos əleyhinə
532-ci ildə baş verən qiyam zamanı yandırılır.
Bundan sonra imperatorun göstərişi ilə
məşhur memarları
Anthemios və İsidoros tərəfindən
yeni və daha möhtəşən
məbəd inşa edilir. Mərmər, daş və
kərpicdən tikilən
binanın günbəzində
(həm də mümkün zəlzələ
zamanı uçmaması
üçün) Rodos
torpaqlarında xüsusi
hazırlanan yüngül
və bərk kərpiclərdən istifadə
edilir. Beş il davam
edən tikintidə
1000 usta və 10 min fəhlə işləyir.
Kilsə
27 dekabr 537-ci ildə ibadətə açılır
və ona Aya Sofya (Hagia
Sofya – Müqəddəs
Hikmət) adı verilir.
Dünya
memarlıq tarixinin günümüzədək gələn
ən görkəmli abidələrindən olan
Aya Sofya möhtəşəmliyi, ölçüsü
(hündürlüyü 56 metr, günbəzin diametri 31 metr) dövrün ən böyük xristian məbədi (Romada Müqəddəs Pyotr kilsəsi inşa edilənədək) olub. Bir sıra təbii fəlakətlərlə də
sınanan (984-cü ildə
qübbəsi uçmuş,
sonra bərpa olunmuşdu) Aya Sofya Səlib yürüşlərinin (Roma Katolik
Kilsəsinin Yaxın Şərqə hərbi yürüşləri) də
hədəfinə çevrilir.
1204-1261-ci illərdə məbəd katolik kilsəsi kimi fəaliyyət göstərir.
İstanbulun (Konstantinopolun) yenidən
Bizans İmperatorluğunun
tərkibinə qatılması
ilə Aya Sofya təkrar pravoslav kilsəsi olur.
1453-cü ilin 29 mayında Osmanlı padşahı II Mehmet (Fateh Sultan Mehmet) tərəfindən İstanbul fəth olunur. Şəhərin fəthindən sonra Sultan Mehmet Aya Sofyaya gələrək ilk cümə namazını burada qılır və bundan sonra məbədin məscid kimi fəaliyyət göstərəcəyini bildirir. Sultanın əmri ilə burada mehrab və minbərlər tikilir, mozaiklərin üstü qapadılır. 1481-ci ildə Aya Sofyanın ilk minarəsi ucaldılır, sonralar müxtəlif tarixlərdə daha 3 minarə inşa edilir. Tikili Osmanlı dövrü memarlığının əlavələri ilə daha da möhtəşəm görkəm almışdı. Aya Sofya 1616-cı ilədək, yaxınlıqda Sultan Əhməd məscidinin açılmasına qədər İstanbulun və ölkənin əsas ibadət mərkəzi idi.
Osmanlı dövründə binanın ətrafında mədrəsələr, fəvvarələr və bir sıra digər tikililər inşa edilib. Osmanlı sultanlarından III Murat, III Mehmet türbəsi, II Səlim və başqalarının türbələri də Aya Sofyanın cənub həyətindədir. Sultan Əbdülməcidin əmri ilə 1847-1849-cu illərdə isveçrəli Fossati qardaşları tərəfindən aparılan təmir işləri zamanı dövrün ən məşhur xəttatlarından olan Kazasker Mustafa İzzət Əfəndi tərəfindən Aya Sofyanın əsas qübbəsinin 11,3 metrlik hissəsində Qurani-Kərimin Nur surəsinin 35-ci ayəsi yazılıb.
Türkiyədə Cümhuriyyət qurulduqdan (1923) sonra da Aya Sofya bir müddət məscid kimi fəaliyyət göstərir. 1930-cu ildə bərpa işləri ilə bağlı müvəqqəti olaraq bağlanır. 1934-cü il noyabrın 24-də isə Türkiyə Prezidenti Mustafa Kamal Atatürkün təşəbbüsü ilə Nazirlər Kabineti Aya Sofyanın muzeyə çevrilməsi barədə qərar qəbul edir. 1 fevral 1935-ci ildə məbəd muzey kimi ziyarətə açılır. Eyni zamanda Atatürkün göstərişi ilə tikilidə müvafiq bərpa və ekspozisiya işləri aparılır.
1985-ci ildə İstanbulun tarixi mərkəzi və digər abidələri ilə birlikdə Aya Sofya muzeyi də UNESCO-nun Dünya irs siyahısına daxil edilib. UNESCO-nun Dünya İrsi Fondunun dəstəyi ilə 1997-2002-ci illərdə Aya Sofyanın qübbə və minarələrində restavrasiya işləri həyata keçirilib.
İstanbulun Fatih ilçəsindəki Sultanəhməd meydanında yerləşən Aya Sofya 1500 illik tarixinin yeni dönəminə qədəm qoyur. Şəksiz ki, hüquqi yöndən və fəaliyyət istiqaməti ilə hansı statusu daşımasından asılı olmayaraq, o, ilk növbədə, əsrlərə sinə gərmiş bir möhtəşəm tikili kimi bəşəri dəyərini saxlayacaqdır.
Vüqar ORXAN
Mədəniyyət.- 2020.- 15 iyul.-
S.6.