Bu dünya durduqca eşq də olacaq,
aşiq də!...
“Tamaşalardan uzunömürlü
mahnılar” silsiləsindən
Yaxşı mahnının resepti birdir: onun sözlərini adi şeir kimi, musiqisiz söyləmək mümkün deyil, melodiyasının ilk akkordlarını eşidən kimi də mətn zümzümə üçün adamın dilinə gəlir.
Belə mahnılardan birinin tarixi ötən əsrin əllinci illərindən başlayır. Özü də həmin mahnı tamaşaya bəstələnib. Budəfəki yazımızın ilk qəhrəmanı 1956-cı ildə indiki Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında səhnələşdirilən “Şeyx Sənan” tamaşasından məşhurlaşan mahnıdır.
Üç dahi sənətkarın – şair-dramaturq Hüseyn Cavidin, bəstəkar Fikrət Əmirovun və quruluşçu rejissor Adil İsgəndərovun dühasının və istedadının nəticəsi olan “Şeyx Sənan” tamaşası, ən müxtəlif məqamları ilə yanaşı, həm də aktyor Məmmədəli Əliyevin canlı ifa etdiyi mahnı ilə yadda qaldı.
“Kor ərəbin mahnısı”
Nə eşq olaydı, nə aşiq,
nə nazlı afət olaydı!
Nə xəlq olaydı, nə xaliq,
nə eşqi-həsrət olaydı!
Nə dərd olaydı, nə dərman,
nə
sur olaydı, nə matəm!
Nə
aşinayi-vüslət,
nə
bari-firqət olaydı!
Könüldə
nuri-məhəbbət,
gözümdə pərdeyi-zülmət!
Nə nur
olaydı, nə zülmət,
nə
böylə xilqət olaydı!
Cavid şeriyyəti üçün fəlsəfi və
ədəbi baxımdan adi sayılacaq bir şeir
parçası əsərin ruhuna o qədər uyğun gəlir,
Fikrət Əmirovun bəstələdiyi musiqi ilə bir-birini
o qədər tamamlayır ki, “Kor ərəbin mahnısı”
“Şeyx Sənan” tamaşası qədər məşhurlaşır. Üstəlik,
teatrın tamaşalarında daha çox kiçik, həm də
canlı-canlı mahnı ifa etmək gərəkən
rolların tapşırıldığı Məmmədəli
Əliyev də ildırım sürətilə məşhurlaşır.
1961-ci ildə isə milli televiziya rejissorluq məktəbinin
ən görkəmli nümayəndələrindən biri,
yenilikçi Rauf Kazımovski Məmmədəli Əliyevin bu
ifasını film estetikasında lentə alır. Nəinki
respublika, o zamankı ittifaq televiziyasında klip
anlayışının hələ heç rüşeym
halında olmadığı bir dövrdə Rauf Kazımovski
Məmmədəli Əliyevi elə Kor ərəbin səhnə
libasında İçərişəhərdə,
Şirvanşahlar sarayının ərazisində çəkir.
Bu, Azərbaycan televiziyası üçün bir ilk idi və
güman etmək olardı ki, hələ o zamanlar
dövrünün böyük müğənniləri – Rəşid
Behbudov, Şövkət Ələkbərova və
Gülağa Məmmədovun repertuarına daxil olmuş bu
mahnı dillərdən düşməməliydi, klip isə
ara-sıra mavi ekranda göstərilməliydi. Amma... Bir çox mənəvi sərvətlərimizə
bəslədiyimiz biganəlik bu əsərdən də, onun
ifaçısından da yan ötmür.
...1978-ci
ildə o illərin cavan tədqiqatçısı, əsas
elmi yaradıcılığı ilə paralel olaraq Azərbaycan
musiqi tarixini öyrənən və təbliğ edən bu
günümüzün görkəmli alimi, radioda “Axşam
görüşləri” proqramının müəllifi və
aparıcısı Rafael Hüseynov radionun arxivindən Məmmədəli
Əliyevin ifasında “Kor ərəbin mahnısı”nın
lent yazısını tapır. Həmin lent
yazısının izi ilə artıq yaşlaşmış,
teatrdan da çoxdan uzaqlaşmış Məmmədəli
Əliyevi də tapır, onun digər
ifalarını da. Beləcə, “Kor ərəbin
mahnısı” yenidən yada düşür. Bu gün bu mahnı digər xanəndələrin –
Alim Qasımov, Mələkxanım Əyyubova və Mənsum
İbrahimovun, eləcə də daha gənc nəsil xanəndələrin
repertuarındadır.
Hazırda “Şeyx Sənan” tamaşası Akademik Milli
Dram Teatrında oynanılmasa da, Azərbaycan Dövlət Gənc
Tamaşaçılar Teatrının repertuarındadır. Tamaşanın
quruluşçu rejissoru Cənnət Səlimova, bəstəkarı
isə Firudin Allahverdidir. Bu tamaşada “Kor ərəbin
mahnısı” yoxdur. Mizanı yetişən
Kor ərəb eləcə bələdçisi ilə səhnəyə
çıxır və sözünü, yəni şeirini
deyib səhnədən çıxır. Bəstəkar
həmin şeirə yeni bir musiqi yazmaq istəməyib. Məntiq
anlaşılandır: çünki ilk mahnının
melodiyası və ifaçının səsi artıq
neçə nəsil Azərbaycan musiqisevərinin qulaq
yaddaşına həkk olunub. Yeni bəstə ilk
mahnının müəllifi Fikrət Əmirovun əsəri
ilə yersiz müqayisədə mütləq uduzacaqdı...
Lakin bu məqamda
da yaxşı mahnının resepti yada düşür: Gənc
Tamaşaçılar Teatrının bu tamaşasına
baxanda da “Kor ərəbin mahnısı”nı səhnədə
eşitməsək belə, Məmmədəli Əliyevin
yumşaq və qəlb titrədən səsi, Firkət
Əmirovun hüznlü melodiyası qulağımıza gəlir...
Qışa
vida deyən “Güllərim”in tarixçəsi
Zeynəb Xanlarovanın oxuduğu hansı mahnı sevilməyib
ki?! Hansı nəğmə mükəmməl ifası
ilə yadda qalmayıb ki?! Dünya şöhrətli
müğənnimizin repertuarındakı xalq mahnı və təsniflərini,
bir də yaradıcılığının erkən
çağında ifa etdiyi muğamları çıxsaq,
oxuduğu bəstəkar mahnılarının ən azı 90
faizi məhz Zeynəb xanım üçün bəstələnib
və öncə onun səsindən sevilib. O cümlədən
sözləri Nəbi Xəzriyə, musiqisi Arif Məlikova aid
“Güllərim” mahnısı. Lakin...
1974-cü ildə Azərbaycan Dövlət Akademik Milli
Dram Teatrında Nəbi Xəzrinin “Əks-səda” pyesi
hazırlanır. Tamaşanın quruluşu rejissor
Əşrəf Quliyevə həvalə edilir, musiqisi Arif Məlikova.
Bu tamaşada bir mahnı da varmış. Bəs necə, dövrünün ən gözəl
nəğməkar şairlərindən olan Nəbi Xəzrinin
pyesi mahnısız keçinərmi? Əsərin qəhrəmanlarından
biri – taleyi gətirməmiş Çinarə Bakıda xəstəxanada
müalicə alarkən öz hisslərini, həyatındakı
gərgin məqamları ifadə edən bir mahnı
oxumalıydı... Mahnının adı da
“Güllərim” idi.
Böyük
bəstəkar Arif Məlikov televiziyaların birində “Bir
mahnının tarixçəsi” proqramının “Güllərim”ə
həsr olunmuş buraxılışında həmin vaxtı
belə xatırlayır: “Axşamüstü mətni mənə
gətirdilər. Royalın arxasına keçib
bir qədər işlədikdən sonra mahnını
yazdım. Mahnını yazmaq üçün partitura
lazım deyildi, o mahnıya da nə lazım olduğunu
bilirdim: xalq çalğı alətlərinin müşayiəti
gərək idi, müğənni olaraq da Zeynəb
xanımı gördüm. Zeynəb xanımla
elə studiyada görüşüb məşq etdik və
mahnını lentə aldıq.
İllər sonra Zeynəb xanım özü də
etiraf edəcəkdi ki, “Güllərim” mahnısının məhz
tamaşa üçün yazıldığını
bilmirmiş. Sadəcə, ona təklif edilən mahnını
yalnız özünün ürəyinə yatmağına
görə seçib oxuyan böyük müğənni
“Güllərim”i də Nəbi Xəzri – Arif Məlikov
yaradıcılıq tandeminin mükəmməl nümunəsi
kimi bəyənir və lentə yazdırır.
Mahnının
lent yazısının bir nüsxəsi o dövrün
qaydalarına əsasən Azərbaycan Radiosuna təhvil
verilir, bir nüsxəsi də tamaşada istifadə edilmək
üçün teatra göndərilir. Lakin...
tamaşada ondan istifadə etmirlər. Yaradıcı heyət
belə qərara gəlir ki, tamaşada bu mahnını
Çinarə rolunun ifaçısı – gənc aktrisa Sevil Xəlilova
özü ifa etsin... Sonralar mərhum aktrisa Sevil
Xəlilova etiraf edəcəkdi ki, radio dalğalarında bu
mahnını Zeynəb Xanlarovanın səsində eşidərkən
qəribə hisslər keçirirmiş. Əlbəttə,
gənc dramatik aktrisa ilə səsiylə səhnələri
fəth edən məşhur müğənninin ifası
arasında bərabərlik işarəsi qoymaq olmazdı və
aktrisa bunu da gözəl anlayırdı.
Sonralar bu mahnını digər populyar müğənni
Nisə Qasımova da oxudu.
Lakin bütün maraqlı tamaşalar kimi mükəmməl
mahnıların da öz ömrü var, onlar da öz
dövrünü yaşayıb tarixə qovuşur. Onlara yeni həyat
vermək, onları yenidən populyarlaşdırmaq
üçün təzə nəfəsə, fərqli
yanaşmaya ehtiyac var. Xalq çalğı alətlərinin
müşayiəti ilə lentə alınmış “Güllərim”
mahnısının da qismətində yenidən həyata
dönmək varmış.
Xalq
artisti Brilliant Dadaşova mahnı yaranandan təxminən otuz il sonra ona yenidən qayıdır. Əslində, Brilliant Dadaşova bu mahnını elə
Zeynəb xanımın oxuduğu versiyada da ifa edə bilərdi.
Müğənninin ustalığı, səsindəki
yumşaq xırdalıqlar musiqinin gözəlliyi və mətnin
məna yükü ilə qovuşaraq maraqlı bir ifa
yaradardı. Lakin Brilliant xanım və
Ənvər Sadıqov yaradıcı cütlüyü
“Güllərim”i tamam fərqli tərzdə təqdim etdi.
Üstəlik, Brilliant Dadaşova bu mükəmməl
mahnıya öz səsindəki xırdalıqları
artırmadı. Müğənninin öz dili ilə desək,
sadəcə, “Güllərim”ə fərqli yanaşmaq
lazım idi, melodiyadakı akkordeon sədalarını qüvvətləndirmək,
bütün mahnının səslənişindəki tar alətinin
“yük”ünü akkordeona yönəltməklə yeni bir ifa
meydana gətirmək olardı. Müğənni mahnı
üzərində çalışarkən Ənvər
Sadıqova dediyi fikrinə mahnının lentə
alınmasında da əməl etmişdi: “Dedim ki, Ənvər,
mən bu mahnıda heç bir xırdalıq etməyəcəyəm.
Xırdalıq etsəm, bu, şirin çayla
paxlava yeməyə bənzəyəcək”.
Arif Məlikov
XX əsrin yetmişinci illərinin uğurlu
mahnısının XXI əsrin əvvəlinə “transfer”ini
çox bəyənmişdi. Onun kimi öz əsərlərinə
böyük həssaslıqla yanaşan bəstəkara əsərinin
yeni aranjemanını bəyəndirmək hər müğənninin,
ifaçının hünəri deyil. Lakin
Arif müəllim mahnının ömrünü uzadan, onun
dinləyicilərinin yaş senzini gəncləşdirən bu
versiyasını o qədər bəyənir ki, hətta
mahnıya klipin çəkilişində də iştirak
edir. Bəstəkar həm də
gül-çiçək aşiqi olan, onları yetişdirməyi
xoşlayan insan, gül natürmortları çəkməyi
sevən rəssam kimi bu klipdə yer alır.
***
Bu gün nə “Şeyx Sənan” repertuardan düşməyən, tez-tez oynanılan tamaşalardandır, nə də “Əks-səda” səhnədədir. Onların səhnədən uzaq düşməyinin səbəblərini araşdırmaq yazımızın mövzusu deyildi. İstədiyimiz iki gözəl, uzunömürlu mahnının yaranma tarixinə, keçdiyi “həyat yolu”na nəzər salmaq idi.
Gülcahan
MİRMƏMMƏD
Mədəniyyət.- 2020.- 22 may.-
S.1;5.