Günəş şüaları ilə
nurlanmış ağ evim...
27 il sürən həsrət
bitir
Ağdam deyəndə ağlıma ilk gələn atamın illərdir yorulmadan mənə danışdığı xatirələrdir. Məhz bu xatirələr sayəsində torpağına ayaq basmadığım yurdumu dərin məhəbbətlə sevirəm. Çox şükür ki, artıq Ağdamı təkcə xatirələrdə yox, gözümlə də görə biləcəyəm. 27 illik həsrətə son qoyulur, 20 noyabrda bu yurd yerimiz də Vətənə qovuşur...
***
Ağdam rayonu 1930-cu ildə təşkil edilib. Sahəsi 1150 kvadrat km olan rayonun relyefi əsasən düzənlik,
qismən dağlıqdır.
Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim,
füsunkar təbiətli
torpağı olan Qarabağın mərkəzində
-
Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində,
Kür-Araz ovalığının
qərbində yerləşir. Ərazisində Xaçın və Qarqara çayları axır.
Ağdam adının mənşəyi
haqqında müxtəlif
fikirlər vardır. Bəzi mənbələrə
görə, “Ağdam”
sözü qədim türk dilində “kiçik qala” deməkdir. Bu versiyaya görə, uzaq keçmişdə bu ərazidə yaşamış türkdilli
qəbilələr özlərini
müdafiə etmək
üçün əsasən
kiçik qalalar tikirdilər. Zaman keçdikcə
bu şəhərin adının mənası
dəyişib. XVIII əsrin
birinci yarısında
Qarabağ xanlığının
yaradıcısı Pənahəli
xan bu şəhərdə
özü üçün
ağ daşdan
imarət tikdirmək barədə əmr verib. Həmin imarət uzun
müddət ətraf
kəndlərin sakinləri
üçün bir növ oriyentirə çevrilib. Bu mənada
“Ağdam” günəş
şüaları ilə
nurlanmış işıqlı,
ağ ev
deməkdir.
Ağdam rayonunda tariximizin şahidi olan çox sayda memarlıq abidəsi vardı. Ərazisində əhəngdaşı yataqlarının olması
Ağdamda memarlığın
inkişafına və
yönünə həlledici
təsir göstərib.
Ağdam şəhərinin
şimal-qərbindəki Xındırıstan
kəndində yerləşən
Üzərliktəpə abidəsi,
Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Musa oğlu günbəzi
(1314-cü il), Salahlı-Kəngərli
kəndindəki türbə
və daş abidələri (XIV əsr),
Papravənd kəndindəki
Xanoğlu türbəsi
(XVII əsr), türbələr
və məscid (XVIII əsr), Qarabağ xanı Pənahəli və onun nəslinin
Ağdam şəhərindəki
imarəti (XVIII əsr),
Şahbulaq qalası və s. memarlıq abidələri Ağdamın
keçmişinin qaranlıqlarına
işıq saçaraq
dünənindən bu
gününə soraq
verir.
Çay
evi
1986-cı
il iyul
ayının 26-da açılan
Çay evinin müəllifi 1984-1988-ci illərdə
Ağdamda baş memar işləyən Naiq Səmədov olub. Çay evi akademik Xudu Məmmədovun ideyası ilə inşa edilib. Ağdam işğal edilən zaman Çay evi tamamilə dağıdılıb. 2015-ci il mayın
10-da Ağdam rayonunun Quzanlı qəsəbəsində
Çay evinin bənzəri tikilib.
Daş plastikası
Ağdam bölgəsinin daş plastikası tarixi baxımdan çox zəngindir. Onun ən qədim
nümunələri 1973-cü ildə rayonun Boyəhmədli kəndində
aşkar edilib. Bunlar daşdan yonulmuş antropomorf (insanabənzər)
fiqurlar və xatirə xarakterli qəbirüstü daşlardır.
Azərbaycan ərazisində bu
cür abidələrin
mövcudluğu barədə
məlumatlara orta əsr bədii ədəbiyyatında, tarixi
salnamələrdə və
səyyahların qeydlərində
də rast gəlinir.
Ağdam
Cümə məscidi
Məscid memar Kərbəlayı Səfixan Qarabaği tərəfindən 1868-1870-ci illərdə
tikilib. Ağdam Cümə məscidinin
ibadət salonunun planının əsasını
ortasında dörd sütun olan ənənəvi kvadrat
forma təşkil edir.
Kvadratın şərq və
qərb tərəflərinin
hər birində qurulmuş üç dərin taxça sırası salonun sahəsini genişləndirərək
ona düzbucaqlı
forma verib. İbadət salonunun cənub divarının ortasında
uca mehrab tağçası quraşdırılıb.
Sadə bəzəkli
mehrab tağçasının
üzərindəki kitabədə
dekor ustasının adı (mərhum Kərbəlayı Nəqqaş
Təbrizinin oğlu ustad Məhəmməd Nəqqaş Təbrizi) və təmir tarixi (hicri 1331, miladi 1913-cü il)
yazılıb.
Memar Kərbəlayı
Səfixan Qarabaği orta əsr Azərbaycan
memarlığında geniş
yayılmış qoşa
minarəli Cümə
məscidləri ənənəsini
davam etdirərək Ağdam məscidində öz dövrünün tələblərinə və
Qarabağın memarlıq-inşaat
təcrübəsinə uyğun
özünəməxsus məscid
obrazı yaratmışdır.
Ağdam
Çörək muzeyi
1983-cü
il noyabr
ayında fəaliyyətə
başlayan Ağdam Çörək muzeyi dünyada ikinci, SSRİ-də isə birinci və yeganə çörək
muzeyi idi. Bu muzeydə toplanan eksponatlar arasında daşlaşmış qədim
taxıl nümunələri,
nadir dənli bitki növləri, taxılçılığın
inkişafına aid çoxsaylı
qiymətli kitablar, əlyazmalar və başqa materiallar, qədim əkinçilik alətləri-xış, adi
və dişli oraq, taxıldöyən vərdənə, əldəyirmanı
və başqa alətlər mövcud olub.
Muzeyin özünün
çox maraqlı tarixçəsi var. Belə
ki, şəhərin
tam mərkəzində xarabaya
çevrilmiş köhnə
bir dəyirman olub. Müharibənin ağır illərində
bu dəyirman Ağdamın yeganə çörək təknəsinə
çevrildiyindən ora
müqəddəs bir
məkan kimi baxır, ona toxunmağı yolverilməz
hesab edirdilər.
Sonradan bu dəyirmanın Çörək muzeyi kimi fəaliyyət göstərməsi ideyasını
hamı bəyəndi.
Məşhur seleksiyaçı alim, akademik İmam Mustafayev muzeyin eksponatlarını şəxsi taxıl kolleksiyası hesabına zənginləşdirib. Yüzə qədər
xalqın çörək
nümunələri əldə
edilmişdi. Leninqrad blokadasının
iştirakçısı olmuş
bir rus qadını
muzeyin sorağını
eşidəndə ölüm
həddində belə
yeməyib saxladığı,
kömürləşmiş yüz əlli qramlıq çörək
payını gətirib
muzeyə vermişdi.
Kosmonavt şəhərciyindən çörək
nümunələri göndərilmişdi.
Muzeyə qısa müddətdə
iki minə yaxın taxıl nümunəsi toplanmışdı.
1992-ci il avqustun
12-də ermənilərin atdığı
“Qrad” mərmisi Ağdam Çörək
muzeyinin fəaliyyətinə
son qoydu.
İmarət qəbiristanlığı
XVIII - XIX
əsrlərə aid Pənahəli
xanın məqbərəsi
Ağdam rayonunda İmarət qəbiristanlığında
yerləşir. Türbənin yanında ona oxşar başqa bir türbə də var. Bu türbə isə Pənahəli xanın oğlu, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xana məxsusdur. Pənahəli xanın türbəsinin bir giriş qapısı var. Giriş qapısı tağvari quruluşa malikdir. Türbə isə çoxbucaqlı konusvari
plan quruluşuna malikdir.
Türbənin içərisində mərhumun qəbri yerləşir. Türbələrin önündə həmçinin,
Xurşudbanu Natəvanın
büstü qoyulub.
Qutlu
Musa türbəsi
Ağdam rayonunun Xaçın Türbətli kəndində
Elxanilər dövrünə
aid xatirə memarlığının
dəyərli bir abidəsi qalıb. Xalq arasında “Sarı Musa türbəsi” adlanan bu abidənin interyerində, giriş qapısının üstündəki
kitabəsində bildirilir:
“Ulu Allahın rəhminə möhtac, mərhum Qutlu Xacə Musa oğlunun bu imarəti ustad Şahbənzərin əməlidir”. Bu daş kitabəyə görə türbənin
inşası 15 iyul
1314-cü ildə tamamlanıb.
Görünür, Azərbaycanın o dövrdəki Xaçın
vilayətinin nüfuzlu
şəxsi olmuş Qutlu Xacə Musa oğlunun məzarı üstündə ucaldılmış
türbə ziyarət
kimi məşhurlaşıb,
həmin ərazidə
mövcud olan kənd Xaçın Türbətli adlandırılıb.
Qutlu Xacə Musa oğlu türbəsi Azərbaycanın
qülləvarı türbələri
üçün səciyyəvi
olan dinamik həcm kompozisiyasına malikdir. Ancaq bu abidənin
istər inşaat texnikasında, istərsə
də detallarının
bədii-plastik həllində
Aran memarlığının,
özəlliklə də
Qarabağ memarlığının
fərqli xüsusiyyətləri
əks olunub. Qutlu Xacə Musa oğlu türbəsinin alt sərdabə
və üst kameradan ibarət ikiqatlı quruluşu var.
1993-cü ildə Ağdamın
işğalından sonra
ermənilər türbədəki
divar rəsmlərini və divar daşları
üzərindəki yazıları
pozub yerinə kiçik xaç şəkilləri və erməni yazıları həkk ediblər.
Pənahəli xanın imarəti
Pənahəli xan imarəti adı ilə tanınan abidə Ağdam şəhəri yaxınlığında olub,
dağınıq şəkildə
dövrümüzə gəlib
çatmış iki
binadan ibarətdir. Çox güman
ki, ilkin çağında bu kompleksə daha çox bina daxil imiş. Bu kompleks Pənahəli
xanın 1738-ci ildə
Xorasandan - Nadir şahın
xidmətindən uzaqlaşıb
Qarabağda xanlıq quruculuğuna başladığı
ilk illərdə inşa
edilib. İmarətin bir-birinə perpendikulyar
şəkildə inşa
edilmiş binaları dəbdəbəli xan iqamətgahı olmayıb,
XVIII əsrin Qarabağ
bölgəsi zənginlərinin
yaşayış evləri
kimidir. Bu evlər baş fasadları ilə həyətə açılırmış.
İmarətin nisbətən böyük
ölçülü əsas
binası planda bir qədər mürəkkəb konfiqurasiyalı
olub, müxtəlif ölçülü otaqlardan
ibarətdir. Bu birmərtəbəli
evdə eyvanlı
salon mərkəzi mövqe
tutur. Eyvanlı salona yanlardan
sərbəst girişləri
olan iki otaqdan ibarət həcmlər birləşib.
Otaqlar tağbəndlə örtülüdür.
XVIII əsrin maraqlı yaşayış
evi olan bu binanın uzunluğu 16 metri keçən baş fasadı Azərbaycan yaşayış evləri
ənənəsinə uyğun
cənuba yönəlib.
İmarətin ikinci binası planda uzunsov düzbucaq formada olub, iki otaqdan ibarətdir. Giriş qapısı və pəncərələri həyətə -şərqə yönəlmiş bu otaqlar da daş memarlığına xas olan tağbəndlərlə örtülüdür.
Şahbulaq qalası
Şahbulaq saray kompleksi əsasən yaşayış evlərindən, bazar, hamam və məsciddən ibarət idi. Qarabağ xanlarının yay iqamətgahlarından biri olan saray kompleksi 1751-1752-ci illərdə inşa edilib. Kompleksin mühafizə divarları yaxınlığında Xan sarayı yerləşirdi. Düzbucaqlı formada tikilən kompleksin ətrafı mühafizə divarları, dairəvi və yarımsilindrik formalı nəzarətçi qüllələri ilə əhatə olunmuşdu. Divarların hündürlüyü 7 metr, qüllələrin hündürlüyü 8,5 metr idi. Şahbulaq saray kompleksinin yaxınlığında kiçik ibadət zalından və küləfirəngidən ibarət çox da böyük olmayan bir məscid də inşa edilmişdi. Şahbulaq saray kompleksi 1993-cü ildə ermənilər tərəfindən işğal edildikdən sonra kompleksin daxilindəki məscid, hamam, Xan sarayı və bəzi yaşayış evləri sökülüb dağıdılıb. Yalnız kompleksin mühafizə divarları qalıb.
Nurəddin MƏMMƏDLİ
Mədəniyyət.- 2020.- 20
noyabr.- S.1;6.