Davakar qəzetçinin kədərli ömür yolu - Haşımbəy Vəzirov

1905-ci il inqilabından sonra Azərbaycan mətbuatı oyanış dövrünü keçirirdi. Sanki coşqun dağ çayının qarşısını kəsən bənd uçmuş, yollar açılmışdı. Müxtəlif istiqamətli qəzet və jurnallar fikirlərə, düşüncələrə hakim olmaq, milli ideyaları və maarifçiliyi təbliğ etmək, xalqı oyatmaq üçün bir-biri ilə rəqabətə girmişdilər.

Mətbuat rejimin hər cür yeniliyin əleyhdarı kimi qələmə verdiyi Azərbaycan türklərinin həyatına daxil olmuşdu. Yeni peşə adamları - peşəkar jurnalistlər ordusu formalaşmağa başlamışdı.

Onlardan biri də 1907-1916-cı illərdə Azərbaycan və rus dillərində 7 mətbu orqanın naşiri, redaktoru, müəllifi kimi geniş fəaliyyət göstərən Haşım bəy Vəzirov idi. Müəyyən səbəblər üzündən onun keşməkeşli həyatı, zəngin yaradıcılıq yolu tədqiqatdan kənarda qalıb. Azərbaycanda milli fikrin, mətbuat və nəşriyyat işinin inkişafındakı rolu ya unudulub, ya da təhrif edilib. Bunu müəyyən dərəcədə Haşım bəyin ictimai-siyasi görüşləri, ədəbi platforması ilə izah etmək olar.

Sənətkarın kapitalistin pul kisəsindən asılı olduğu dövrdə yaşayıb-yaradan Haşım bəy bəzən "maddi əsarətdən" uzaqlaşmaq üçün özündə qüvvə və iradə tapa bilməmişdi. Amma bu, onun milli düşüncə tarixindəki yerini və rolunu inkar etmək üçün əsas verə bilməz.

Kim idi bu davakar təbiətli narahat insan?

Mir Haşım Mir İman oğlu Vəzirov 1868-ci ildə Şuşada doğulmuşdu. İlk bioqraflarından Əliabbas Müznibin yazdığına görə, "atası dəxi zamanının ali tərbiyə və təlim görmüşlərindən olduğu cəhətlə mərhum Haşım bəyin istər ev tərbiyəsi, istərsə də məktəb tərbiyəsi yaxşı olmuşdur". 12 yaşından anası Nənəş xanım Hacı İsmayıl qızının himayəsində böyümüşdür. Əsil-nəsilli ailədən çıxmış qadın imkan daxilində oğluna yaxşı təhsil verməyə çalışmışdı.

Haşım bəy əvvəl Şuşada Molla Həmid və Mirzə Əli adlı müdərrislərin yanında oxumuş, Azərbaycan, fars, qismən də ərəb dilini öyrənmişdi. Təhsilini rus-müsəlman məktəbində davam etdirmişdi. 1889-cu ildə İrəvan müəllimlər seminariyasını bitirmişdi. İrəvan quberniyasının Böyük Vedi, Cavanşir qəzasının Alpout, Şəkinin Göynük kəndlərində və Bərdədə çalışmışdı. Sonra həmyerlilərinin təkidi ilə Şuşa rus-müsəlman məktəbinin nəzarətçisi vəzifəsinə dəvət olunmuşdu.

Çalışdığı tədris ocaqlarında savadlı və tələbkar pedaqoq kimi tanınmışdı. Şagirdləri arasından müasirlərinin etiraf etdiyi kimi, "mərhumun ustalığı sayəsində həyat və məişətlərini lazımınca təmin edən ziyalılar yetişmişdilər". Harada işləməyindən asılı olmayaraq daim müəllimliklə ictimai fəaliyyəti birləşdirmiş, xalqın ehtiyaclarını dəf etməyi, ona yardım əli uzatmağı əsas vəzifəsi saymışdı. Şuşada müəllimliyi dövründə həm də şəhər idarəsinə qlasnı seçilmişdi. Ədibin qardaşı oğlu Yusif Vəzirin xatırladığı kimi, yalnız Haşım bəy şəhər idarəsinə üzv olandan sonra tək ermənilərin deyil, türklərin yaşadıqları küçə və məhəllələrin də abadlaşdırılmasına başlanmışdı.

O, Şuşada mədəni həyatın dirçəlməsində, Əhməd bəy Ağayevin qurduğu kitabxana və qiraətxananın fəaliyyətində, tamaşa və müsamirələrin təşkilində iştirak edirdi. Əliabbas Müznibin "Dirilik" jurnalındakı bir materialdan öyrənirik ki, Haşım bəyin 1905-ci ildə, "müsəlman-erməni iğtişaşında göstərdiyi xidmətləri daha böyükdür. Qarabağda vaqe olan iğtişaş əsnasında müsəlmanları daima hökumət yanında və əfkari-ümumiyyə nəzərində müdafiə etmiş və dilsiz milləti əğyarın töhmət və təcavüzündən dili və qələmi ilə müdafiə və mühafizə etməkdən bir an geri durmamışdı. O vəqtlərdə Qarabağın müsəlman və erməni münasibətini islahi bir yola qoymaq üçün Qafqaz hökuməti - aliyyəsi tərəfindən təyin olunan generalın hüzurunda böyük bir izdiham içində müsəlmanları müdafiə etmək yolunda mənidar və kəskin bir nitq söyləmiş, nitqi sayəsində qarabağlıların hökumət nəzərində asayişsevici bir cəmaət olduqları bilinmişdir. Hətta nitqinin arasında bir Quran ayəsini öylə şərh və təfsir etmiş ki, general fövqəladə məmnun olub mərhumdan nitqinin yazılıb ona verilməsini xahiş etmişdir".

Təbiidir ki, Haşım bəyin ictimai işlərdə, millətinin haqq və hüququnu qorumaq sahəsində fəallığı ermənilərin xoşuna gəlmirdi. Xüsusən, 1905-ci ildən sonra ona münasibət kəskin dəyişmişdi. Ermənilər H.Vəzirovun simasında regionda həyata keçirmək istədikləri siyasətə qarşı çıxan güclü şəxs görür və onu hər vasitə susdurmağa çalışırdılar. Bu məqsədlə rus administrasiyası ilə əlaqələrdən, donoslardan, ayrı-ayrı soydaşlarımızın "xidmətindən" bacarıqla istifadə edirdilər. Bu səylər səmərəsiz qalmadı. 1905-ci ilin sonlarında H.Vəzirov ictimai asayişi pozan və "erməni-müsəlman qarşıdurmasını qızışdıran" şəxs kimi ittiham olunub 5 il müddətinə Şimali Qafqaza, Stavropol şəhərinə sürgün edildi.

Günahsızlığını sübuta yetirən Haşım bəy bir neçə ay sonra vətənə qayıtdı. Amma Şuşada deyil, Bakıda məskən saldı. Müəllimlikdən uzaqlaşıb özünü tamamilə mətbuata həsr etdi. Artıq onu susdurmaq mümkün olmayacaqdı. Çünki həqiqi tribunasını və auditoriyasını tapmışdı. Bu tribuna mətbuat idi.

Əslində, ədəbi yaradıcılığa və jurnalist fəaliyyətinə hələ 1880-ci illərin sonunda, seminariyada oxuduğu vaxt başlamışdı. İlk qələm təcrübələrini dövrün yeganə anadilli mətbu orqanı olan "Kəşkül" məcmuəsinə göndərsə də, yazıları naşir Ünsizadə qardaşlarının zövqünə uyğun gəlmədiyindən çap edilməmişdi. Milli maraqlara cavab verən mətbuatın olmaması 1890-cı illərin əvvəllərindən Haşım bəyin Qafqazın rus qəzet və jurnallarında iştirakını zərurətə çevirmişdi. Xüsusən müəllimlik dövründə folklor nümunələri toplayıb ruscaya çevirmiş, Tiflisdə, SMOMPK məcmuəsində çap etdirmişdi. "Novoe obozrenie", "Kavkaz", "Kaspi" kimi qəzetlərdə çıxan məqalələrində Haşım bəy milli həyatdakı qabaqcıl, mütərəqqi meylləri təbliğ edir, doğma xalqını maarifi və mədəniyyəti inkişaf etdirməyə, müasirliklə milli təməl üzərində əlaqə qurmağa səsləyirdi.

Məsələn, "Novoe obozrenie" səhifələrində Haşım bəy Tiflis mühitinin, rus və Avropa ziyalıları ilə yaradıcı ünsiyyətin milli tərəqqiyə təsirini izləməyə çalışır, Şiller və Lermontovun Azərbaycan dilinə çevrilmiş əsərlərinin təhlilini verirdi. "Kaspi"də "Müslim" imzası ilə çap olunan məqalələrində isə daha çox sinfi və ictimai zülmdən, sosial ədalətsizliklərdən, Azərbaycan kəndlərinin problemlərindən, çarizmin milli ayrı-seçkilik siyasətindən yazırdı.

1905-ci ildən etibarən "Həyat", "İrşad" kimi qəzetlərin nəşri H.Vəzirovun jurnalistlik fəaliyyətinin milli zəmində inkişafı üçün yeni imkanlar açdı. Həmin vaxta qədər məcburiyyət üzündən rus qəzetlərinə yazan müəllif böyük həvəslə milli mətbuata üz tutdu. "İrşad"da "hər kəsin təhsin və təqdirinə mocib olacaq atəşin məqalələr yazmağa" (Ə.Müznib) başladı. 1906-cı ilin dekabrın 5-dən 1907-ci il yanvarın 23-nə kimi Əhməd bəy Ağayev Peterburqda olduğu müddətdə qəzetin redaktorluğunu da üzərinə götürdü. Bu onu mətbuat aləminə daha sıx bağladı, "öz qəzetini" yaratmaq fikrini qətiləşdirdi.

1907-ci il aprelin 1-dən H.Vəzirovun redaktorluğu ilə iri formatlı, gündəlik "Tazə həyat" qəzeti nəşrə başlayır. "Azərbaycan dövrü mətbuatı" kitabının müəllifi prof. N.Axundovun yazdığına görə, qəzet "liberal-burjua ideologiyasını müdafiə edir, dini-mürtəce yazılara yer verirdi. Bu yazılar demokratik mətbuatda ciddi müqavimətə rast gəlirdi". Əslində isə belə deyildi. Haşım bəy milli burjuaziyanın maraqlarını qoruyurdu. Azərbaycan oxucusunu dünyada baş verən mühüm ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni hadisələrlə tanış etməyə çalışırdı.

M.Ə.Sabir, M.Hadi, Ə.Haqverdiyev, Ə.Müznib, H.İ.Qasımov, T.Şahbazi, C.Yusifzadə, Q.R.Mirzəzadə, S.Səlmasi kimi şair, yazıçı və müəllimlər "Tazə həyat"la əməkdaşlıq edirdilər. Müxtəlif ideya-bədii istiqamətli bu ziyalılarının qəzetdə iştirakı onun daha çox ədəbi-bədii xarakter almasına təkan verirdi. Haşım bəy özü demək olar ki, hər say üçün "Birisi" təxəllüsü ilə müxtəlif problemlərə toxunan aktual məqalə və felyetonlar yazırdı.

"Tazə həyat" 1908-ci il oktyabrın 7-də hökumət tərəfindən bağlanandan sonra H.Vəzirovun naşirliyi və redaktorluğu ilə "İttifaq" (1908-ci il dekabrın 1-dən 1909-cu il oktyabrın 2-nə qədər, 251 say), "Səda" (1909-cu il oktyabrın 12-dən 1911-ci il avqustun 17-nə qədər, 480 say) qəzetləri işıq üzü görmüşdü. Kiçik formatlı "Səda" əvvəlcə Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsində çap olunurdu. Bakı milyonçusu Murtuza Muxtarovun vəsaiti ilə çıxan "Tərəqqi" bağlananda Haşım bəy qəzetin mətbəəsini satın almış və XX əsrin əvvəllərində kitab nəşri sahəsində fəaliyyəti ilə seçilən "Səda" nəşriyyatının əsasını qoymuşdu. Eyni adlı qəzet də 25-ci sayından həmin mətbəədə çap olunurdu.

İndiyə qədər bu qəzetlərin zərərli ideya istiqamətindən başqa onlar barədə demək olar ki, ciddi söhbət açılmayıb. Bəs "zərərli" tendensiya özünü nədə büruzə verirdi? Haşım bəyin nəşrlərinin ciddi senzuraya məruz qalması və tez-tez bağlanması onların rus hakimiyyətinin bölgədəki mənafelərinə cavab vermədiyini göstərir. Təbii ki, çarizmə "zərərli" olan, yerli xalq üçün faydalı sayılmalı idi. Hər halda suala dəqiq cavabı yalnız H.Vəzirovun nəşrlərinin ciddi şəkildə öyrənəndən sonra vermək olar. Amma bir məsələ aydındır ki, naşir xalqına ziyan vuran insan deyildi. Əks-təqdirdə çarizmin təqiblərinə məruz qalmazdı.

1911-ci il martın 19-da H.Vəzirov da əksər Azərbaycan qəzetlərinin redaktorları ilə birlikdə Bakıda həbs olunmuş, 25 gün məhbəsdə saxlanmışdı. Sabirin məşhur "Düşdü bütün qəzetlər qiymətdən, ay can, ay can!" satirası da həmin hadisə ilə bağlı yazılmışdı. Həbsdən çıxan H.Vəzirov yenidən "Səda"nın nəşrini davam etdirmiş, "Səda" bağlananda isə rusca "Kavkazets" adlı qəzet çıxarmağa başlamışdı. İctimai-siyasi və ədəbi xarakterli nəşrin ilk sayı 1911-ci il sentyabrın 27-də, son sayı isə həmin il oktyabrın 12-də işıq üzü görmüşdü. 7-ci saydan fəaliyyətini dayandırmalı olmuşdu.

Bundan sonra H.Vəzirovun redaktorluğu və naşirliyi ilə "Sədayi-Vətən" (1911-ci il dekabrın 1-dən 1912-ci il martın 20-nə qədər, 90 say), "Sədayi-həqq" (1912-ci il martın 21-dən 1915-ci il mayın 31-nə kimi, 962 say), "Sədayi-Qafqaz" (1915-ci il iyunun 1-dən 1916-cı il fevralın 4-nə qədər, 205 say) qəzetləri çıxmışdı. Son sayı Haşım bəyin vəfatı günü oxuculara çatdırılan "Sədayi-Qafqaz"ın redaktorluğunu bir müddət publisist və tənqidçi Hacı İbrahim Qasımov aparmışdı.

Adları çəkilən qəzetlərlə yanaşı, H.Vəzirov 1914-1915-ci illərdə "Məzəli" adlı həftəlik satira jurnalı da nəşr etmişdi. H.İ.Qasımovla əməkdaşlıq şəraitində işıq üzü görən jurnalın rəssamı Əzim Əzimzadə idi. Burada C.Cabbarlı, Ə.Qəmküsar, Ə.Müznib, H.İ.Qasımov, H.S.Səyyah, C.Əsgərzadə və b. tanınmış müəlliflərin satirik əsərləri, bədii-publisist yazıları çap olunurdu. "Məzəli" jurnalı açıq elan etməsə də, "Molla Nəsrəddin" yolunu davam etdirməyə çalışırdı. Əslində, gürcü və erməni satira jurnallarının da "Molla Nəsrəddin"in təsiri altında olduğu dövrdə bu jurnalın nə isə orijinal yol tutması qeyri-mümkün idi.

Mirzə Cəlillə şəxsi münasibətlərinin kəskin olmasına baxmayaraq, H.Vəzirov "Molla Nəsrəddin"i çox bəyənirdi. Yusif Vəzirin xatirələrindən öyrənirik ki, Haşım bəy "paxıl və tündməzac adam" kimi tanınsa da, jurnalın ədəbi-ictimai mühitdə bomba kimi partlayan ilk sayı haqda xoş sözlərini əsirgəməmişdi. Şəxsi antipatiyasının əsirinə çevrilməyən Haşım bəy üçün "Molla Nəsrəddin" etalon idi. "Məzəli" jurnalını da Mirzə Cəlilin nəşri ilə rəqabət apara biləcək gülgü məcmuəsinə çevirmək istəyirdi. Lakin Mollaya xas xalq müdrikliyi, mübarizlik və barışmazlıq hissi, iqtisadi sərbəstlik və fikir azadlığı "Məzəli"də çatışmadığından jurnal qarşısına qoyduğu məqsədə nail ola bilməmişdi.

Beləliklə, fəaliyyəti dövründə H.Vəzirov çap edilmiş nömrələrinin sayı 2500-ə çatan müxtəlif qəzet və jurnalların redaktoru və naşiri olmuşdu. XX əsrin əvvəllərində mətbuatın qeyri-sabitliyini, mətbu orqanların qısa ömürlülüyünü, maliyyə çətinliklərini və s. nəzərə alsaq, ilk peşəkar jurnalistlərdən olan Haşım bəyin milli mətbuat sahəsindəki zəhmətinə ədalət meyarı ilə yanaşmaq lazımdır.

Əlbəttə, onun yazdıqlarının, çap etdiklərinin çoxu ilə bu gün qeyd-şərtsiz razılaşmaq çətindir. Lakin milli ədəbi-ictimai fikrimizin faktı kimi nəşrlərinin tədqiqi vacibdir. Eyni sözləri "Səda" mətbəəsi haqda da demək mümkündür. Orucov qardaşları kimi güclü kitab maqnatları ilə rəqabət apara bilməsə də, Haşım bəy Azərbaycan yazıçılarının, Avropa və rus klassiklərinin bir sıra kitablarını, uşaqlar üçün ədəbiyyat nümunələri və s. çap etmişdi. Onun səyi ilə Vaqifin əsərləri "Qafqaz şüərasının məşhuru Molla Pənah Vaqifin ələ düşən əşarının məcmuəsi" adı altında 1908-ci ildə "Tazə həyat" qəzetinin müştərilərinə hədiyyə kimi çap edilib pulsuz paylanmışdı. H.Vəzirov naşirlik fəaliyyəti ilə məşğul olduğu 5 il ərzində 50-dən çox kitab çap etmişdi. "Səda" mətbəəsində XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının Y.V.Çəmənzəminli, N.Vəzirov, S.Hüseyn, M.S.Ordubadi kimi nümayəndələrinin, L.Tolstoyun ("Allah haqqı görər, amma tez aşkar eləməz", "Qafqaz əsiri", "Dirilmə") əsərləri, Valles Lyuisin "İstanbulun fəthi" romanı və digər müəlliflərin orijinal və tərcümə kitabları çap olunmuşdu.

1914-cü ildə əsası S.M.Qənizadə və H.Mahmudbəyov tərəfindən qoyulan rus-müsəlman məktəblərinin 25 illik yubileyi tamam olanda Haşım bəy "Nicat" maarif cəmiyyətinin tapşırığı ilə bu maarif ocaqlarının tarixi, məzunların vəziyyəti, fəaliyyətləri və s. haqda kitabça yazmışdı. Xalqı maarifə həvəsləndirmək, məktəblərin əhəmiyyəti barədə təsəvvür yaratmaq məqsədi güdən kitabça müəllifin vəsaiti ilə "Səda" mətbəəsində çap olunub pulsuz paylanmışdı.

H.Vəzirovun ədəbi irsi geniş və çoxşaxəlidir. O, tək publisistika deyil, bədii yaradıcılıq və tərcümə sahəsində də uğurlu fəaliyyət göstərmişdi. Hələ İrəvan seminariyasında təhsil aldığı dövrdə rus dilində "Məktəb tərbiyəsi", "Cinlər və şeytanlar" adlı iki kitabça yazmışdı. Lakin yalnız adları bəlli olan həmin əsərlər indiyə qədər tapılmayıb. Orijinal yaradıcılığında dramaturgiyaya üstünlük verən H.Vəzirov 1890-cı illərdə "Döymə qapımı, döyərlər qapını", "Evlənmək su içmək deyil", "Xan-xan" komediyalarını qələmə almış, Şekspirin "Otello" dramını, XX əsrin əvvəllərində milli teatr səhnəsində uğurla oynanan "Çoxarvadlılıq" və "Sillə" kimi pyesləri ana dilimizə tərcümə etmişdi.

Bu əsərlərdən "Otello" (1901) və "Döymə qapımı, döyərlər qapını" (1911) kitab şəklində çap olunmuşdu. "Otello" pyesi tərcüməçinin baş rolda iştirakı ilə Şuşada tamaşaya qoyulmuşdu. Beləliklə, böyük ingilis dramaturqunu milli oxucu və tamaşaçı kütləsinə ilk dəfə təqdim edən Haşım bəy olmuşdu.

Onun orijinal dram yaradıcılığı F.Köçərlinin diqqətini cəlb etmişdi. İlk ədəbiyyat tarixçimiz 1895-ci ildə "Novoe obozrenie" qəzetinin bir neçə sayında dərc etdirdiyi "Yeni tatar komediyaları" adlı silsilə məqaləsində "Evlənmək su içmək deyil" əsərinin geniş təhlilini vermişdi. Haşım bəyin dram yaradıcılığında böyük müasiri N.Vəzirovun müəyyən təsirini izləmək mümkündür. Bu, özünü hər iki müəllifin əsərlərinin tematikasında, personajların bədii təqdimində, ifşa üsullarının oxşarlığında və s. göstərir.

Bu mənada "Döymə qapımı, döyərlər qapını" pyesi Nəcəf bəyin tacir psixologiyasını və əxlaqını açıb göstərən səhnə əsərləri ilə səsləşir. H.Vəzirov ailə-məişət və mənəviyyat məsələlərini ön plana çəksə də, yalnız pozğunluğun, xəyanətin təsviri ilə məhdudlaşmır, Quran əxlaqı və şəriətlə daban-dabana zidd olan ictimai-mənəvi bəlaların kökünü, səbəbini tapmağa çalışır. Komediyanın qəhrəmanları Ağa Məhəmmədəli, Ağa Məcid, Ağa Nəsir cavan olsalar da, Rusiya və Avropa ilə ticarət edən, pul qazanmağın yollarını bilən varlı tacirlərdir. Lakin pul onların hamısının mənəviyyatını korlayıb. Günlərini şərab içməklə keçirirlər, elm və mədəniyyətdən, ictimai həyatdan tamam bixəbərdirlər. Söhbətlərinin əsas mövzusu yüngül əxlaqlı qadınlarla bağlı macəralardır. İş o yerə çatır ki, biri-birilərinin arvadlarını ələ gətirmək kimi çirkin fikirlərlə yaşayırlar.

Komediya ənənəvi didaktik sonluqla bitir - Ağa Məhəmmədəli səhvini anlayır, arvadı Fatmanisənin ayağına düşüb barışır. Tərbiyəvi əhəmiyyəti ilə bir sırada əsərin dil baxımından sadəliyini, M.F.Axundzadə ənənələrinə yaxınlığını da ayrıca qeyd etmək lazımdır. Publisist məqalələrini bir qədər mürəkkəb, bəlağətli üslubda yazan H.Vəzirov komediyalarında daha çox xalq danışıq dili prinsiplərinə əsaslanmış, sadə və anlaşıqlı olmağa çalışmışdı.

Etiraf edək ki, Haşım bəyin adı jurnalist, naşir, dramaturq fəaliyyətindən daha çox M.Ə.Sabirin "Oylə bir tərcümə kim, ruhi-Şekspir görcək, Ağladı ruhi-Otelloyla bərabər özünə..." misraları ilə başlayan məşhur taziyanəsindən bəllidir. H.Vəzirovdan fərqli mövqedə dayanan Sabir dörd taziyanəsində opponentini hiss ediləcək dərəcədə sancmışdı. Acıdilliliyi ilə tanınan Haşım bəy həmin taziyanələrə kobud, hətta təhqiramiz cavablar vermişdi. Ümumiyyətlə, bu tipli "söz duelləri" XX əsrin əvvəllərindəki mətbuatımızın səciyyəvi xüsusiyyətlərindən idi.

Sabirlə Haşım bəyin söz duelində birinci daha çox əfkari-ümuminin ifadəçisi kimi çıxış edirdisə, ikinci şəxsi mövqelərini qorumağa çalışırdı. Bu mənada Sabirin "Səda" qəzetinə və onun redaktoruna qarşı çevrilmiş taziyanələri şairin etiraf etdiyi kimi güzgü idi. Orada başqaları ilə birlikdə Haşım bəy də öz surətini görə bilərdi. Amma bununla belə, "Otello" tərcüməsi haqdakı məşhur taziyanə, daha doğrusu, onun ədəbi fikrə sonrakı təsiri ilə tam razılaşmaq çətindir. Məsələ buradadır ki, Haşım bəyin çevirdiyi "Otello"nun bir sətrini oxumayanlar da Sabirin taziyanəsinə güvənib tərcümənin heç nəyə yaramadığını, Şekspirə karikatura olduğunu və s. iddia edirlər.

Əslində, belə deyil. H.Vəzirov "Otello"nun tərcüməsi üzərində işini 1893-cü ildə başa çatdırmışdı. Həmin dövrdə nəinki Şekspir və Qərb klassikasının, ümumilikdə Azərbaycan dilinə bədii tərcümənin prinsipləri haqda təsəvvür belə mövcud deyildi. Nəhayət, "Otello" dilimizə çevrilən ilk dram əsəri idi. Bütün bunlar mütərcimin necə ciddi problemlərlə qarşılaşdığı barədə təsəvvür yaradır. Ancaq çətinliklərə rəğmən, Haşım bəy "Otello" kimi mürəkkəb əsəri P.İ.Veynberqin rus dilinə tərcüməsindən azərbaycancaya keçən əsrin sonları üçün ümumən uğurla çevirə bilmişdi.

Fikrin deklarativ səslənməməsi üçün Otellonun məşhur monoloqundan bir parçanı Haşım bəyin tərcüməsində nümunə gətirirəm: "Otello - Budur, budur səbəb-ürəyim! Adlandırıram sizə onu ey göyün pak ulduzları - budur səbəb! Amma bu qanı tökmək istəmirəm - amma gərək ölsün (Qılıncını çıxarır). Bəli, ölməsi lazımdır, belə olmasa, dünyada ayrılarını da çox aldadallar. Şəmi söndürüm, sonra şəmi yandırram. Səni, ey şəm, söndürüb sonra peşman olsam, yandırram. Amma sənin şəmini söndürəndən sonra, ey yaranmışların gözəli... Təbiətin gözəllik sərməşqi! Dübarə Prometeyin odunu tapıb sönmüş çırağı yandırmaq bana müyəssər olarmı? Mən qızılgülü üzəndən sonra ona bitməkliyini qaytarmağa qabil deyiləm. O, gərək solsun. Bəs üzülməmiş gərək ondan ləzzət aparayım (Öpür). Ah, şirin nəfəs! Ədalət özü qılıncını qabağında sındırardı. Bir də! Bir də! Ah, öləndən sonra belə ol. Amma səni öldürəcəyəm və sonra genə məhəbbət bağlayacağam. Təzədən bir də. Axır dəfə. Ah, şirin və heybətli öpüş. Nə yamandır bu göz yaşı. Mənim qəmim-göylərin qəmidir. Qəmim cəmi məhəbbətləri məzəmmət eyliyor..."

Əlbəttə, tərcümə işinin indiki səviyyəsi mövqeyindən (lakin unutmayaq ki, "Otello"nu hələ orijinaldan dilimizə çevirməmişik) yuxarıdakı parçada bəsitlik və s. axtarmaq mümkündür. Lakin mətni dövrün ədəbi kontekstindən ayırmaq olmaz. O biri tərəfdən nəzərə almaq lazımdır ki, H.Vəzirov ilk təşəbbüsdən mükəmməl tərcümə yaratmaq iddiasında deyildi. Şekspiri ana dilinə Mirzə Fətəli demişkən, "baniyi-kar olmaq və nümunə göstərmək" niyyəti ilə tərcümə etmişdi.

"Otello"nun və Şillerin "Qaçaqlar" dramının (M.Hacmskinin tərcüməsində - V.Q.) kitab şəklində çapdan çıxdığı 1903-cü ildə Əhməd Ağayev "Kaspi"dəki resenziyasında özünəməxsus maksimalizm hissi ilə yazırdı: "...Tərcümələr rus dilində edilib və mütərcimlərin qarşısına çıxan çətinliklər çox böyük olub. Zəngin, birdəfəlik müəyyənləşmiş və hazır qəlibləri olan sintetik dildən hələ formalaşmayan, lüğət baxımından yoxsul olan analitik dilə çevirmək lazım idi. Amma bununla belə, hər iki tərcümə səlisdir, oxunaqlıdır... Qoy bu tərcümələr başlanğıc mərhələdə o qədər də mükəmməl olmasınlar! Qoy onlar fikrin ifadəsində məna və məzmun səhvlərinə yol versinlər! Qoy əvvəlcə heç oxucusu tapılmasın! Bunun zərrə qədər əhəmiyyəti yoxdur. Təki Avropa yazıçılarını tatar dilində oxumaq imkanı yaransın. Onların əsərlərində əksini tapan möhtəşəm zəka, hisslərin gözəlliyi, hətta tərcümə zamanı təhrif olunan, başqa dilə çevrilərkən bir qədər korlanan bədii ifadə tərzinin mükəmməlliyi əvvəl-axır oxucuları cəlb edəcək, zövqləri hərəkətə gətirəcək, yeni, daha mükəmməl tərcümələrə ehtiyac doğuracaq. Mən bu tərcümələrdən çox şey, lap çox şey gözləyirəm; hətta məktəblərin verəcəyindən də, mətbuatın gətirəcəyindən də çox şey..."

Əhməd bəyin fikirlərində müəyyən nihilizm elementləri, ifrat aludəçilik meyli olsa da (məsələn, müəllifin aşağıdakı fikirləri ilə razılaşmaq çətindir: "Bu tərcümələrdən çox şey, lap çox şey gözləyirəm: hətta məktəblərin verəcəyindən, mətbuatın gətirəcəyindən də çox şey..." Yaxud: "Orijinal əsərlərə gəldikdə isə, fikrimcə, onların əksəriyyəti Avropa klassiklərinin hər hansı birindən edilən bir səhifəlik tərcüməyə də dəyməz"), bütövlükdə, "Otello"nun, ümumən Avropa klassikasının ana dilinə çevrilməsinin əhəmiyyətini düzgün sezmiş, onun milli ədəbi-estetik fikrə gələcək təsiri ilə bağlı doğru mülahizələr söyləmişdi.

Şübhəsiz, Sabir də belə tərcümələrin əleyhinə deyildi. Lakin "Molla Nəsrəddin" və "Səda" arasındakı ideya mübarizəsi, mürəkkəb şəxsi münasibətlər ona "Otello"nun tərcüməsinə obyektivliklə yanaşmağa imkan verməmişdi. Təsadüfi deyil ki, opponentinin xarakterinə yaxşı bələd olan Mirzə Cəlil Kəhrizliyə gedərkən redaktor əvəzi Məhəmmədəli Sidqiyə Haşım bəylə ehtiyatlı davranmağı, onu sancmamağı tapşırmışdı. Ancaq Mirzə Cəlilin xəbərdarlığı unudulduğundan Sabirin taziyanəsi jurnala yol tapmışdı. Nəticədə milli mətbuat və onun aparıcı nümayəndələri arasındakı nifaq, qarşıdurma meyli yaranmışdı.

"Otello"nun tərcüməsinə gəldikdə isə qüsur və çatışmazlıqlarına rəğmən, həqiqi qiymətini Azərbaycan səhnəsində almışdı. Müasirlərinin yazdığına görə, səhnəmizin müqtədir aktyoru Hüseyn Ərəblinski H.Vəzirovun tərcüməsində tamaşaya qoyulan əsərdə Otello rolunu parlaq uğurla oynamışdı. Rus və erməni teatr xadimləri də etiraf edirlər ki, Ərəblinskinin təqdimində Otello hər hansı Avropa teatrının səhnəsini bəzəyə bilərdi. Qüdrətli aktyorun ampluasının bu şəkildə inikasında Haşım bəyin tərcüməsinin rolu da az olmamışdı.

Yaxşı olardı ki, mütəxəssislər "Otello"nun 1893-cü il tərcüməsinə böyük Sabirin bəlkə də ani hisslərin təsiri altında yazılmış taziyanəsindən deyil, mətnin özündən çıxış edərək qiymət versinlər. Bu, haqqı tapdalanmış H.Vəzirova münasibətdə ədalətli addım olmaqla yanaşı, ədəbi fikir tariximizdəki məlum səhvlərdən birinin aradan qaldırılmasına imkan yaradardı.

Haşım bəyin şəxsi həyatı faciəli olmuşdu. Övladlarının hamısı kiçik yaşlarında ölmüş, 16 yaşına çatan yeganə oğlu Mir İman isə leykomiya xəstəliyindən vəfat etmişdi. Faciədən sarsılan həyat yoldaşı Sayalı xanım (Əhməd Ağayevin bacısı idi - V.Q.) başını oğlunun məzar daşına çırparaq özünü həlak etmişdi. Bütün bu ruhi sarsıntılar, ədəbi-ictimai həyatdakı kəskin mübarizələr, fikir ixtilafları, həmkarları ilə xoş olmayan münasibətlər Haşım bəyə də təsirsiz qalmamışdı. O, 1916-cı il fevralın 4-də 48 yaşında vəfat etmişdi.

Soyuq qış günlərində Bakı mərhumla çox hərarətlə vidalaşmışdı. Bu münasibətlə Ə.Müznib yazmışdı: "Mərhumun təşiyyə cənazəsində Bakının bütün əyan və əkbarı, üləma və sadatı hazır idilər. Mafəsi üstündə lentalar salınmışdı, mühərrirlər və müəllimlər tərəfindən, - necə ki, qəzetlərdə yazılmışdı, - nitqlər söylənmiş, naminə yadigarlar bəxş edilmişdir. Lakin ən acı nöqtəsi budur ki, dəqiqədə min Haşım bəy kimiləri məzara dəfn etmək asandır. Fəqət ikinci bir Haşım bəyi yetirib "Səda" başına oturtmaq çox müşküldür".

Bu qəfil itki milli ziyalılarda böyük təəssüf hissi doğurmuşdu. Çünki mərhum ədəbi mühiti həmişə haqlı, ya haqsız olaraq həyəcanlandıran, lərzəyə gətirən və beləliklə, həqiqətin meydana çıxmasına təkan verən narahat təbiətli qələm sahiblərindən idi. "Məzəli" jurnalının daimi müəlliflərindən 17 yaşlı Cəfər Cabbarlı müəlliminin ölümü münasibəti ilə "Ədibi-möhtərəm Haşım bəyin rəsmi qarşısında" adlı şeir yazmışdı:

Ey-xadimi-ədəb! Uyu rahət məzaridə!

İtməz adın baqi var ikən ruzigaridə!

Səpdiklərin o töxmi-ədəb verdi hasilin,

Güllər verib, çiçəklər açıb nobaharidə.

Xəndan qılmağa ləbi-iqbali milləti,

Sürdün bütün həyatını sən ahü zaridə...

Bəlkə də şeirdəki heyranlıq ruhu ilə axıra qədər razılaşmaq çətindir. Lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində H.Vəzirov populyar ictimai xadimlərdən idi. Gənc yaradıcı qüvvələri öz mətbuatı və nəşriyyatı ətrafında birləşdirməyə çalışırdı. Milli ideyaya xidmət edirdi. Çox güman ki, bu cəhətlərinə görə də gənc C.Cabbarlı ondan heyranlıq hissi və vəcdlə söz açırdı.

Görkəmli jurnalistin vəfatı münasibəti ilə Eynəli bəy Sultanov və Əliabbas Müznib də təsirli məqalələr yazmışdılar. Xüsusən E.Sultanovun məqaləsi təbiiliyi, ağrı və təəssüf hissinin güclü ifadəsi ilə yadda qalır. Nəhayət, 1917-ci ilin yanvarında H.Vəzirovun vəfatının bir illiyi münasibəti ilə onun xatirəsini yad etmək məqsədi ilə məqalə və şeirlərdən ibarət xüsusi bir kitabça buraxılmışdı.

...Məşhur Şuşa təəssübkeşlərindən Firudin Şuşinski nədənsə mənə həmişə Haşım bəyi xatırladırdı. Şuşaya yenidən və əbədilik qayıdışımızda insanlarımızın tanımalı olduğu şəxslərdən içərisində onların ikisinin və xüsusi yeri var.

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2021.- 3 iyul. S. 10-11; 13.