Novruz milli mədəniyyət və düşüncə sistemimizin köklü hadisəsidir

“Bu bayram fəlsəfi mahiyyətinə görə varlığın yenidən yaradılması haqqında mifik təsəvvürlərin ritual təcəssümüdür”

Hər il intizarla, maraqla, sevgi ilə gözlədiyimiz Novruz bayramını bu il bütün xalq olaraq xüsusi bir əhvalda qarşılayırıq. Bəs bu əziz bayramın fəlsəfəsi, ayinlər sistemi haqqında nə qədər məlumatlıyıq? Min illərin mədəni-mənəvi zənginliklərini çağımıza daşıyan Novruzla bağlı AMEA Folklor İnstitutu Mifologiya şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Seyfəddin Rzasoyla həmsöhbət olduq.

– Seyfəddin müəllim, Novruz bayramının xalqımızın mifik təfəkküründə, eləcə də ümumtürk etnik-mədəni sistemində yerini necə dəyərləndirirsiniz?

– Azərbaycan milli mədəniyyət və ictimai düşüncə sisteminin ən nəhəng hadisəsini – Novruzu bütün əlamətdar tərəfləri ilə qısa şəkildə cavablandırmaq çətindir. Müşahidə və tədqiqatlarıma əsasən deyə bilərəm ki, Novruz bayramı beynəlxalq-siyasi mahiyyətinə görə Asiya, Avropa və Afrika qitələrində müxtəlif xalqları, etnik qrupları, dövlətləri, siyasi quruluşları, ideologiyaları, tarixi və müasir mədəniyyətləri, səmavi və qeyri-səmavi dinləri, adət-ənənələri, dil ailələrini, mədəni arealları, insanlığın keçmişi, bu günü və gələcəyini birləşdirən, onlar arasında sosial, siyasi, mədəni, psixoloji harmoniyanı bərqərar edən fenomenal mədəniyyət hadisəsidir.

Novruz ritual-mifoloji mahiyyətinə görə bir təqvim bayramıdır. Miladi təqvimi ilə mart ayının müxtəlif günlərinə (əsasən 21 mart) təsadüf etməklə qışın, köhnə ilin qurtarmasını, yazın, yeni ilin gəlişini bildirir. Bu bayramın funksional strukturunun əsasında təbiətin zamanla dəyişməsi (qışın yazla) ritmi durur. İnsan təbiətin üzvi struktur elementi kimi öz tarixinin mifoloji-kosmoqonik başlanğıc nöqtəsindən təbiətin bu teokosmik-sinergetik ritminə köklənmiş, onu “Novruz” (“Yeni gün”) adlandıraraq bütün tarixi boyunca həmin ritmlə kosmoloji harmoniyada yaşamışdır.

Novruz bayramının mifoloji-kosmoqonik mahiyyətini bütün varlıq aləminin (insanın, canlı və cansız təbiətin) yaradılması ideyası təşkil edir. Bütövlükdə yenidən yaradılmanı – kosmoqoniyanı özündə ehtiva edən bu bayram varlığın bütün ünsürlərinin (ilk insan, ilk predmet, ilk zaman), ilkin stixiyaların necə meydana çıxması (ölüb-dirilməsi) haqqındakı ilkin mifoloji təsəvvürləri əks etdirir. Novruz bütün sonrakı tarixi-mədəni transformasiya, modifikasiya, şəkil və forma dəyişmələrinə baxmayaraq, mifogenezi (mifoloji-kosmoqonik başlanğıcını – mənşəyini) simvolik-metaforik strukturlar səviyyəsində qorumaqda davam edir.

Novruz bayramı fəlsəfi mahiyyətinə görə varlığın yenidən yaradılması haqqında ilkin fəlsəfi-mifoloji təsəvvürlərin ritual təcəssümüdür. Bayramın fəlsəfi konsepsiyasına görə, məkan və zaman sistemi müqəddəs (sakral) və adi (profan) olmaqla iki qatdan təşkil olunur. İlk insan (əcdad), onun ilk əşyası, ailəsi, övladları, yaşadığı ilk zaman sakral sferanı, bütün onlardan törəyənlər profan sferanı təşkil edir. Profan həyat yaşayan insanların həyat və yaşam dinamikası ilk əcdadın ilk zamandakı sakral yaşamını özündə təkrarlayır. Profan sferanın sakral sfera ilə ünsiyyəti rituallar vasitəsilə reallaşır. Müqəddəs dəyərləri özündə təcəssüm etdirən Novruz bayramı insanların həyat və psixologiyasında il ərzində köhnələrək, adiləşərək mənfiləşən keyfiyyətləri yeni müqəddəs dəyərlərlə əvəz etməklə insanı və onun dünyasını yenidən yaradır. Bu baxımdan, Novruz bayramı modern fəlsəfi dünyagörüşləri kontekstində etnosistem və onun daxil olduğu digər sistemləri öz içinə alan özünüyaratma mexanizmidir.

Novruz bayramının sosial-psixoloji mahiyyəti onu təşkil edən bütün ünsürlərin sosial-psixoloji harmoniyasının reallaşma hadisəsidir. Bayramda təbiət, cəmiyyət və zaman arasında qlobal harmoniyanın yaranması əsas şərtdir. Biri-biri ilə küsülülükdə, ziddiyyətdə, konfliktdə olan insan və etnik vahidlər hökmən barışmalı, sülh yaranmalıdır. İl ərzində cəmiyyətin sosial strukturunda yaranmış bütün disharmoniya Novruz bayramında aradan qaldırılaraq sakral sosial-psixoloji harmoniya ilə əvəz edilir. Bu baxımdan, Novruz bayramının sosial-psixoloji əsasında hər cür ziddiyyətləri, konfliktləri aradan qaldıran sülh ideyası durur.

– “Novruz” sözünün etimologiyası ilə bağlı müxtəlif baxışlar var. Mümkün deyil ki, əski çağlardan türk ulusları zəngin rituallar kompleksi olan bu bayramı özünəməxsus şəkildə adlandırmasın. Bəzi bölgələrdə Novruz bayramına ümumən “Baca-baca” da deyilir...

– Bu sualınızla çox aktual və eyni zamanda novruzşünaslığın hələ indiyədək həll edə bilmədiyi bir problemə toxundunuz. Bu sualı, əslində, tədqiqatçılar bir çox onilliklər bundan əvvəl öz qarşılarında qoymalı və buna cavab axtarmalı idilər. Əlbəttə, mən bu yanaşmamda novruzşünaslıqla bağlı mövcud tədqiqatların üzərinə kölgə salmaq istəyindən tamamilə uzağam. Mövcud novruzşünaslıq tədqiqatları faktların toplanılması, sistemləşdirilməsi, təsviri baxımından razılıq doğursa da, metodoloji baxımdan qüsurludur. Novruza uyğun metodoloji yanaşmanın ilk maddəsi elə sizin sualınız olmalıdır. Yəni, Novruz bayramının türklərə məxsus adı nədir? Çünki əgər biz bu bayramı milli mədəniyyət sistemimizin üzvi hadisəsi hesab ediriksə, bu halda onun mədəniyyətdəki öz doğma adını da tapmalıyıq. Ad milli düşüncə sistemində mövcudluğun və məxsusluğun işarəsidir. Əgər bir hadisənin milli adı yoxdursa, o halda onun milli mədəniyyət sisteminə kənardan gəldiyini düşünmək üçün əsas yaranır. Ancaq bizim qeyd etdiyimiz Novruz bayramının İran Novruzundan köklü fərqləri var. Tam fərqli adət-ənənələr, ayin və mərasimlər Azərbaycan Novruzunun həm də milli mədəniyyət və düşüncə sistemimizin doğma, köklü hadisəsi olduğunu göstərir. Bu halda yenə sizin sualınız aktuallaşır.

Qeyd edim ki, Novruzun Erkenekon, yaxud Yengigün (yenigün) kimi adları tədqiqatçıların yozumlarından başqa bir şey deyil. Hətta “farslar Novruz bayramını bizdən oğurlayıblar” kimi anormal fikirlər səsləndirənlər də var. “Novruz” sözü birmənalı şəkildə Azərbaycan dilinə məxsus deyil. O, “yeni gün” mənasında olan fars sözüdür. Diqqətçəkən başqa məqamdır: nəyə görə Novruz bayramının əsas ritual-təqvim konseptlərinin adları fars dilindədir? Bu, təbii ki, bir tərəfdən Novruzun həm də fars mədəniyyətinə məxsus olduğunu göstərir. Lakin bu halda başqa bir sual meydana çıxır: əgər Novruz farslara məxsus mədəniyyət hadisəsidirsə, onda bəs Azərbaycan Novruzunda fars Novruzunda olmayan çoxsaylı adət-ənənə, ayin, mərasim, oyun, tamaşa, lap elə sizin qeyd etdiyiniz “Baca-baca” və s. kimə məxsusdur? Bu, təbii olaraq göstərir ki, Azərbaycan Novruz bayramı iki mədəniyyət layının qovuşmasından təşkil olunur: 1. Ümumşərq Novruz layı; 2. Azərbaycana məxsus Novruz layı. Azərbaycana məxsus Novruz layının əsasında Xızır/Xıdır Nəbi mərasim sistemi durur. Başqa sözlə, Azərbaycan Novruz bayramı ümumşərq Novruz mərasimi ilə Xızır Nəbi mərasiminin qovuşmasından təşkil olunmuşdur. Qovuşmanın rəsmi əsası XI əsrdə Səlcuqlu hökmdarı Məlik şahın göstərişi ilə alimlərin hazırladığı vahid təqvimlə qoyulmuşdur. Min illər boyu öz Xıdır Nəbi bayramını qeyd edən xalq rəsmi olaraq Novruzu da qeyd etməli olmuş və beləcə, iki mərasim qovuşaraq vahid mədəniyyət hadisəsi halına gəlmişdir.

– İlaxır çərşənbələrin niyə məhz həftənin ikinci günlərində qeyd olunması da insanlarda maraq doğurur. Bəllidir ki, bu ənənə və inancların formalaşması dünyada dəqiq zaman bölgüsündən çox-çox öncələrə aiddir...

– Bu, müxtəlif təqvim ənənələrinin bir-birinə qarışmasının nəticəsidir. “Çərşənbə” fars sözü olub, “çəhar şənbə”, yəni “dörd şənbə” deməkdir. Novruz təqvimində ilin axırıncı ayı Boz ay adlanır. Bu ay hərəsi 7 gündən ibarət olmaqla dörd həftəyə bölünür: həftəni tamamlayan gün əski təqvimdə “çərşənbə” adlanmışdır. Zamanla yeni təqvimlər meydana çıxsa da, xalq Boz ayın çərşənbələrini öz köhnə təqviminə əsasən hesablamışdır. Beləliklə, əski təqvimə görə öz yerində olan çərşənbə günü yeni təqvimlə həftənin çərşənbə axşamına düşür.

– Novruzun ayinlər sistemi həyatın ritmini, dövriliyi, sözün geniş mənasında, əbədi yaşamı ehtiva edir. Ancaq bayramın bəzi rituallarının çağımızla səsləşmədiyini düşünənlər də var.

– Sizinlə razıyam, mətbuatda tez-tez belə söhbətlərə rast gəlirəm. Xüsusilə Kosa və Keçəlin bayramımıza xələl gətirdikləri, dilənçilik etdikləri, bahar, yenilik, təzəlik bayramının ruhuna uyğun gəlmədikləri qeyd olunur. Bunun bir səbəbi odur ki, bu iki personaja Şimali Azərbaycan bölgələrində qeyd olunan mərasimlərdə, demək olar ki, təsadüf olunmur. Başqa bir səbəb isə milli mədəniyyəti bilməməklə bağlıdır. Argentina, Braziliya karnavallarında cəhənnəmi – xaosu simvollaşdıran eybəcər obraz-maskaları heyranlıqla qəbul edən kəslər nə üçünsə eyni funksiyalı milli obrazları qəbul etmək istəmirlər. Məsələ burasındadır ki, həmin Kosa və Keçəl köhnə ilin – qocalmış, eybəcərləşmiş ilin rəmzidir. Ritualın sxeminə görə, onlar ölür və yeni ilin rəmzi olan körpə uşaq şəklində yenidən dirilirlər.

– Papaqatdı adətinə də birmənalı münasibət yoxdur.

– Bəli. Bəzi novruzşünaslar guya papaqatdı adətinin sovet dönəmində Azərbaycan milli kimliyinin əsaslarını dağıtmaq üçün uydurulduğunu deyirlər. Başqa sözlə, bizi bir millət kimi qeyrətdən salmaq üçün şalatdını, qurşaqatdını guya papaqatdı ilə əvəz etmişlər. Bu, Azərbaycan uşaq oyun mədəniyyətində papaqla bağlı oyunları bilməməklə bağlıdır. Məsələnin bütün mahiyyəti Novruz adət-ənənələrinin mifik-kosmoloji düşüncə çağından baş alıb gəlməsi ilə əlaqədardır. Novruzda papağı kişilər deyil, evlənməmiş cavanlar, yeniyetmələr, uşaqlar atırlar. Bu baxımdan, böyüklərin geyimi və papağına aid olan milli rəmzi mənalar hələ kişi statusu olmayan yeniyetmələrin geyimlərinə, o cümlədən papağına aid deyil. Bu, uşaqların, yeniyetmələrin cəmiyyətin imtiyazlı şəxsləri olmamasının göstəricisidir. “Kitabi-Dədə Qorqud”da deyilir ki, bir igid baş kəsib, qan tökməyincə ona ad qoymazdılar. Təbii ki, fərdin uşaqlıq adı var idi, lakin o, inisiasiya ritualından keçib bəy adını almayana qədər onun paltarı, o cümlədən papağı magik-rəmzi mənalar daşımırdı.

– Seyfəddin müəllim, maraqlı müsahibəyə görə sağ olun. Novruz bayramı sizə, ailənizə sağlıq, sevinc və uğur gətirsin.

– Mən də “Mədəniyyət” qəzetinin kollektivini və oxucularını əziz bayram münasibətilə təbrik edir, cansağlığı, ailə səadəti və uğurlar arzulayıram.

Fariz YUNİSLİ

Mədəniyyət.- 2021.- 19 mart.- S.5.