Qərbi Azərbaycanda dəyişdirilən
türk mənşəli toponimlər
Vaxt gələcək, tarixi yer-yurd
adlarımız bərpa olunacaq...
Qərbi Azərbaycan tariximizin unudulmaz bir parçasıdır. Ürək ağrıdan,
qəlb göynədən
parçası. Bu torpaqlarda Dədə Qorqud qopuz çalıb,
söz qoşub, igidlərə ad verib, Aşıq Ələsgər
dağlarımızı, buz
bulaqlarımızı, güllü-çiçəkli
yaylaqlarımızı vəsf
edib. “Kitabi-Dədə
Qorqud” dastanının
coğrafi mühiti həm də Qərbi Azərbaycanla bağlıdır. Dastanda adıçəkilən
Şirökuvən, Altuntaxt,
Göyçə gölü
oğuz qəhrəmanlarının
doğma yurdları olub və bu
ərazilər indi Ermənistan adlanan Qərbi Azərbaycanda yerləşir. Qərbi Azərbaycanın
köklü sakinləri
Azərbaycan türkləri
olub, ermənilər isə zaman-zaman xaricdən bu yerlərə köçürülüb.
XIX əsrin əvvəllərindən
başlayaraq XX əsrin
sonlarınadək bu yer adlarının 90 faizdən çoxunu təşkil edən türk mənşəli toponimlər – oykonimlər,
oronimlər və hidronimlər dəyişdirilərək
erməniləşdirilib. Erməni millətçiliyindən
qidalanan barbar, şovinist siyasətin tərkib hissəsini qədim tariximizi saxtalaşdırmaq, Azərbaycan
torpaqlarının yaddaşı
olan, pasportuna çevrilən yer-yurd adlarını dəyişdirmək
təşkil edib.
Tarixi yaddaşımızın bərpasına
və qorunaraq gələcək nəsillərə
çatdırılmasına hər zaman böyük önəm verən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev dekabrın 24-də
Qərbi Azərbaycan İcmasının inzibati
binasında yaradılan
şəraitlə tanış olarkən
deyib: “Qərbi Azərbaycan bizim tarixi torpağımızdır,
bunu bir çox tarixi sənədlər təsdiqləyir,
tarixi xəritələr
təsdiqləyir, bizim
tariximiz təsdiqləyir.
Ancaq əfsuslar olsun ki, ermənilər
Qarabağdakı kimi,
Qərbi Azərbaycanda
da bizim bütün tarixi, dini abidələrimizi yerlə yeksan ediblər, dağıdıblar,
azərbaycanlıların tarixi
irsini silmək istəyiblər, ancaq buna nail ola bilməyiblər.
Çünki tarix var, sənədlər var, xəritələr var... Qərbi Azərbaycan tarixi
Azərbaycan diyarıdır,
şəhərlərin, kəndlərin
adları Azərbaycan
mənşəlidir və
biz yaxşı bilirik
ki, indiki Ermənistan ərazisində
tarix boyu Azərbaycan xalqı yaşayıb”.
1828-ci ildə Şimali Azərbaycanın çar
Rusiyasına ilhaqını
tamamlayan Türkmənçay
sülh müqaviləsinin
(İran-Rusiya müharibəsinin
yekunu) şərtlərindən
biri kimi, İrandan imperiya sərhədlərinə qatılmış
ərazilərdəki demoqrafik
vəziyyəti dəyişmək
üçün İrəvan
və Qarabağ xanlıqlarının mövcud
sərhədləri içinə
köçürülən ermənilər XIX əsrin
60-70-ci illərindən başlayaraq
azərbaycanlılara qarşı
sıxışdırma siyasətinə
başladılar. Bu siyasətə
Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti Heydər Əliyevin 1997-ci il dekabrın 18-də imzaladığı
“1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan
ərazisindəki tarixi-etnik
torpaqlarından kütləvi
surətdə deportasiyası
haqqında” və
1998-ci il 26 mart tarixli “Azərbaycanlıların
soyqırımı haqqında”
fərmanları ilə
siyasi qiymət verildi. Həmin fərmanlar elm adamları qarşısında yeni vəzifələr qoydu, bu mövzuda yeni
tədqiqatların aparılmasına
zəmin oldu.
Tarixdə saxtakarlıq və sünilik sahəsində birinci olan ermənilər
iki əsrə yaxındır Qərbi Azərbaycanda tariximizi saxtalaşdırmaqla, türk
mənşəli toponimləri
dəyişdirib erməniləşdirməklə
məşğul olur. Bu məkrli siyasət nəticəsində indiyə
qədər minlərlə
türk mənşəli
toponim dəyişdirilib.
Yaşayış məntəqələri
ilə yanaşı, dağ, meşə, bulaq və s. adları da bu məkrin hədəfidir.
Ermənilərin bu saxtakarlığını
ifşa edən arxiv materialları çoxdur. 1903-cü ilə aid olan coğrafi xəritə erməni iddialarını
alt-üst edir. Söhbət Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyevin 18
aprel 2012-ci il
tarixli Sərəncamına
əsasən Dövlət
Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsi
tərəfindən Azərbaycan,
rus və ingilis dillərində nəşr olunan “Cənubi Qafqaz. 1903-cü il” xəritəsindən
gedir. Xatırladaq ki, “Karta Kavkazskoqo
Voennoqo Okruqa 1903-qo qoda” xəritəsi ümumilikdə bütün
Qafqazı əhatə
edir. 1903-cü ildə Qafqaz Hərbi Dairəsinin litoqrafiya və hərbi topoqrafiya şöbəsində tərtib
olunub. Xəritə XX əsrin lap başlanğıcında
nəşr edildiyi üçün bədnam
qonşularımızın əsassız iddialarına
cavab vermək məsələsində mühüm
əhəmiyyətə malikdir.
Xəritəyə baxan hər
kəs görür ki, indiki Ermənistanın
bütün toponimləri
Azərbaycan-türk mənşəlidir.
Tarixi sənədlərə nəzər
salsaq görərik ki, onlar İrəvanın
yaxınlığında yerləşən
Molla Dursun, Kərpicli, Yeni Bəyazit, Qaraqola, Qızıldağ, Ahdağ
və sair toponimlərimizi dəyişdirib.
O xəritəni indiki
Ermənistan ərazisilə
müqayisə etdikdə
görürük ki, burada erməni mənşəli tək-tük
yaşayış məntəqələrinə
rast gəlinir. Dağ, çay, çöl, meşə, düzəngah,
el-oba adlarının
99 faizi tamamilə türk mənşəlidir.
Məlumdur ki, dağ, çay adları yaşayış məntəqələrindən
daha əvvəl yaranıb. Bu da bu ərazilərdə
bizim babalarımızın
daha erkən dövrlərdə yurd saldığını, ocaq
qaladığını sübut
edən faktdır.
Qaraqoyunlu
dövləti zamanında
bir yaşayış məskəni olan və bu dövlətin
qurulmasında onun sakinlərinin əməyi
az olmayan
tayfalardan biri baranalılar olub. Çox əski türk qolu olan baranalılar
Qərbi Azərbaycanda
yaşayıb. Bir zamanlar
Barana tayfasının
adı ilə böyük bir rayon olub. Sonra Barana rayonunun
adı dəyişdirilərək
Noyemberyan rayonu adlandırılıb. Türk mənşəli
toponim olan Barana o vaxt Gəncə
quberniyasının Qazax
qəzasının nəzdində
olub. Ermənilər onun adını
saxtalaşdırmaqla özlərini
ifşa ediblər.
Barana adını yaddaşlardan
silmək onlara nəsib olmayıb. Sonra bu rayonun Əskipara
kəndinin adı dəyişdirilərək əvvəlcə
Sarxan, sonra isə Voskipar qoyulub. Əskipara toponiminin mənası
qiymətli, qızıl
pul, bahalı yer deməkdir. Aşağı Körpülü kəndinin adı isə Axtanaq edilib. Rayonun Calakənd toponimi
erməniləşdirilərək Mikçnazor, God Şavar-Şavan,
Qalaça Bertavan, türk kökənli Lənbəli toponimi isə Baqrataşenə çevrilib. Baqrataşen sözünün
son şəkilçisi də
türk mənalıdır.
Şen sözü türkcə şenlik-kənd, oba, işıq gələn yer, xoşbəxtlik, abadlıq sözünün
qısaldılan sinonimidir.
Barananın biraddımlığında yerləşən Allahverdi
rayonu isə türk-İslam mənşəli
toponim olmasına baxmayaraq, ermənilər tərəfindən Tumanyan
adlandırılıb.
Azərbaycan tarixində misilsiz yeri olan Göyçə
mahalı Göyçə
gölünün sahilləri
boyu geniş bir ərazini əhatə edən yurdlarımızdandır. Bu ərazi Rusiya çarlığına müharibə
yolu ilə birləşdirilənə qədər
İrəvan xanlığının,
sonralar isə İrəvan quberniyasının
tərkibində olub.
Sovet hakimiyyəti zamanında Göyçə
mahalı süni şəkildə beş inzibati rayona bölünüb. Onlar Çəmbərək, Basarkeçər,
Aşağı Qaranlıq,
Kəvər və Yelenovka rayonlarıdır.
Basarkeçər adı sonradan
Vardenisə çevrilib.
Göyçə mahalı Azərbaycan
folklorunun, aşıq
sənətinin vətənlərindən
biri kimi məşhurdur. Bu mahal türk mənşəli toponimlərlə
zəngindir. Həmin toponimlərin
əksəriyyəti dəyişdirilsə
də, onların adları bədii ədəbiyyatda, yaddaşlarda
yaşayır.
Yeri gəlmişkən, istər keçmiş sovet dövründə, istərsə də müstəqillik illərində Azərbaycan toponimlərinin, tarixi keçmişinin araşdırılmasına böyük əmək sərf edən dəyərli alimlərimiz olub. Belə alimlərimizdən biri də filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi Həsən Mirzəyev idi. Onun 540 səhifəlik “Azərbaycan toponimləri və şivə sözləri” kitabının 250-dən çox səhifəsi Dərələyəz mahalının toponimlərinə həsr olunub ki, bu da bölgənin toponimiyasını bütövlükdə əhatə edir və ərazinin oykonimiyası, etnonimiyası, oronimiyası, hidronimiyası ilə bağlı dolğun təsəvvür yaradır.
Bu məqamda onu da qeyd edək ki, “GoMap.az” elektron platformasında Qərbi Azərbaycanın toponimləri bərpa olunub. Ermənistanın regionda dəyişmiş olduğu bütün mədəni və tarixi abidələrin adları elektron platformada tarixi Azərbaycan adları ilə qeyd edilib.
Prezident İlham
Əliyevin 24 dekabrda Qərbi Azərbaycandan
olan bir qrup ziyalı ilə görüşdə dediyi: “Qərbi azərbaycanlılar qanunsuz olaraq dəfələrlə
deportasiyaya məruz qalmış toplumdur. Onların hüquqları bərpa
edilməlidir və onlar öz
doğma torpaqlarına
qayıtmalıdırlar” sözləri xalqımızda bu tarixi yurd
yerlərimizlə bağlı böyük
inam yaradır. Vaxt gələcək,
Qərbi Azərbaycan torpaqlarının yaddaşı olan yer-yurd adları yenidən
bərpa olunacaq...
Mədəniyyət.- 2022.- 29
dekabr.- S.6.