İstiqlal şairinin
Vətən nəğmələri
Əhməd Cavad-130
XX əsrin birinci yarısında xalqımızın azadlıq və milli istiqlal ideyasının gerçəkləşməsi uğrunda mübarizə aparan, 30-cu illər repressiyasında “xalq düşməni” kimi qətlə yetirilən böyük ziyalılarımızdan biri də şair Əhməd Cavad olub. Tərcüməçi, maarifçi-pedaqoq və ictimai xadim kimi də tanınan şairin zəngin yaradıcılığında dövrün ictimai-siyasi mənzərəsi dolğunluqla əksini tapıb.
Prezident İlham Əliyev 20 aprel 2022-ci il tarixdə Əhməd Cavadın 130 illiyinin qeyd edilməsi haqqında sərəncam imzalayıb. İstiqlal şairimizin yubileyi ölkəmizlə yanaşı, Türk dünyasında da müxtəlif tədbirlərlə qeyd olunacaq.
Gəncə qəzasının Seyfəli kəndində Axund Məhəmmədəlinin ailəsində 5 may 1892-ci ildə bir oğlan uşağı dünyaya göz açır. Adını Cavad qoyurlar. O, ilk təhsilini molla məktəbində alır. Yeddi yaşında ikən Quranı sərbəst oxuyur. Hətta bəzi surələri əzbər bilir. Ancaq gözlənilmədən ailəyə bədbəxtlik üz verir. Axund Məhəmmədəli 1900-cü ildə vəfat edir.
Çətinliklərlə üzləşən Cavadın anası Yaxşı xanım qayınlarının məsləhəti ilə 1906-cı ildə Gəncə şəhərinə köçür. Burada xalça sexində işə düzəlir. Cavad isə Müsəlman-Ruhani Seminariyasında təhsilini davam etdirir. O, ilk gündən müəllimlərinin diqqətini çəkir. Bədii yaradıcılığa maraq göstərir, şeirlər qələmə alır.
1910-cu ildə Cavadın müəllimi, ədəbiyyatşünas Abdulla Tofiq (Abdulla Sur) dostu Abdulla Şaiqə göndərdiyi məktubunda yazır: “Tələbələrimin içində Cavad adlı bir gənc yazar var. Mənə oxuduğu ilk mənzumələri gələcəyə böyük ümidlər verir. Lisanı-dili çox sadə və gözəldir”.
Əhməd Cavadın hələ tələbə ikən siyasi lirikaya meyilliliyi seminariyada ona dərs deyən görkəmli şair-dramaturq Hüseyn Cavidin də diqqətini çəkir, istedadını yüksək qiymətləndirir. “İqbal” qəzetində dərc etdirdiyi bir məqaləsində Cavadın müəllimi, vaxtsız vəfat edən Abdulla Sura həsr etdiyi şeirini də verir:
Ey qardaşlar, bir zamanlar elmsizlik dumanı,
Cəhalətin kor pəncəsi
qaplamışdır hər
yanı...
Quran nədir? Anlamadıq, Vətən
nədir? Bilmədik!
Qarşımızda yetimlərin göz yaşını silmədik.
Ağlanacaq bir hal idi, kəndimizdə görürdük,
Dilimizin,
dinimizin getməsinə
gülürdük...
Əhməd Cavad 1912-ci ildə seminariya təhsilini müvəffəqiyyətlə başa vurur. Həmin
il Osmanlı
Türkiyəsinin Balkan yarımadasındakı
hökmranlığına son qoyacaq müharibə başlanır. İki il sürən
müharibədə Bolqarıstan,
Yunanıstan, Serbiya və onların böyük himayədarları
qarşısında ağır
məğlubiyyət yaşayan
Osmanlının vəziyyəti
türk-müsəlman dünyasında
ciddi narahatlığa
səbəb olur. Azərbaycanın bir çox
bölgələrindən, o cümlədən Bakı,
Gəncəbasar, Qarabağ
və Şirvandan vətənpərvər gənclər
Qafqaz könüllüləri
tərkibində Osmanlıya
köməyə gedirlər.
Bu könüllülər arasında Əhməd Cavad və əqidə
dostları İdris Axundzadə, İsa Əlizadə, Əli Əsədulla da İstanbula gedir. Balkan müharibəsində bir əlində silah, o birində qələm döyüşürlər.
Əhməd Cavad 1913-cü ildə
Balkan müharibəsindən geri dönür. Gəncədə Qafqazın Şeyxülislamı
Məhəmməd Pişnamazzadənin
qarşısında imtahan
verir. “Şərəfli
türk və fars dilləri müəllimi” sənədi
alır. Gəncədə 1 nömrəli qızlar məktəbində müəllim
kimi pedaqoji fəaliyyətə başlayır.
Gəncə ədəbi mühiti Əhməd Cavadın müəllim, şair və ictimai xadim kimi formalaşmasına
müsbət təsir
göstərir. O, 1914-cü ildə
Nəsib bəy Yusifbəylinin vasitəçiliyi
ilə Gəncəyə
gələn doktor Xosrov paşa Sultanov ilə tanış olur. Ələkbər bəy Rəfibəyli və Nəsib bəy Yusifbəylinin zəmanəti ilə “Xeyriyyə cəmiyyəti”nin katibi və cəmiyyətin sədri Xosrov bəyin müavini təyin edilir.
Həmin
il I Dünya
müharibəsi başlayır.
Müharibənin ən ağır
cəbhələrindən biri
Osmanlı-Rusiya cəbhəsi
idi. 1915-ci ildə çar ordusunun əsgərləri
və erməni separatçı dəstələri
tərəfindən Qars
və Ərzurumda dinc türk-müsəlman
əhaliyə qarşı
kütləvi qırğınlar
həyata keçirilir.
Türkiyəli qardaşlarımızın taleyi
üçün narahatlıq
keçirən Əhməd
Cavad da bu bölgələrə yollanır. Qarsda türklərə qarşı törədilən
qırğınlardan bərk
sarsılır. Qarşılaşdığı
mənzərəni “Nə
gördümsə” adlı
şeirində dilə
gətirir:
Ərməğanım yaslı nəğmə,
Bir quş oldum, çıxdım yola.
Getdim gördüm dost elində
Nə bir səs var,
nə bir layla...
İnsanları qətlə yetirilən, özü isə xarabazarlığa çevrilən
Qars şəhəri şairə mənəvi əzab verir. “İmdad”
şeirində yazır:
Ziyafət görmədim, yaslıdır
ellər,
Çoxalmış məzarlar dərdini söylər.
Talanmış şanələr, yolunmuş
tellər
Olduğunu duydum, imdadə
gəldim...
Müharibə üzündən türk kənd və şəhərlərindən minlərlə
insan qaçqın, köçkün düşür. Əhməd Cavad
1916-cı ildə böyük
xeyriyyəçi Hacı
Zeynalabdin Tağıyevin
maliyyə dəstəyi
ilə Batumda yaşayan 2500-ə yaxın
azərbaycanlı ailəsi
üçün məktəb
açır, özü
də dərs deyir. 1917-ci ildə isə şairin köməkliyi ilə 2500
nəfərdən çox
türkiyəli qaçqın
Gəncə və Bakı ətrafında məskunlaşır...
***
Bədii
yaradıcılığını davam etdirən Əhməd Cavad Vətənə, onun əsrarəngiz təbiətinə onlarca
şeir həsr edib. Müəllifin “Azərbaycan, Azərbaycan!”
şeiri vaxtilə el şənliklərində aşıqların
dilindən düşməyib:
Laçının var, tərlanın
var,
Çoxlu şirin dastanın
var,
Qorxun yoxdur, düşmanın var,
Azərbaycan! Azərbaycan!
Vətənpərvər şair 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasını
böyük sevinclə
qarşılayıb, 23 aylıq
müstəqillik dövründə
çox məhsuldar yaradıcılıq fəaliyyəti
göstərib. “Dan ulduzu”,
“Azərbaycan, Azərbaycan!”,
“Dağlar”, “Gəncəm,
hey” kimi onlarla məşhur şeirini qələmə alıb.
Həmin dövrdə
yazdığı, dahi
bəstəkar Üzeyir
Hacıbəylinin musiqi
bəstələdiyi “Milli
Azərbaycan marşı”
(Azərbaycanın Dövlət
Himni) şairin Vətən eşqinin, onun ideallarının zirvəsini təşkil edir. Eyni zamanda bu gün də Türkiyə və Azərbaycanda böyük
coşqu ilə dinlənilən “Çırpınırdın,
Qara dəniz” şeiri (musiqisi Üzeyir Hacıbəyli) ürəkləri fəth
edir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
süqutu ərəfəsində
Əhməd Cavad Milli
Şuraya müraciətlə “Qardaş”
şeirini yazır. Müəllif şeirdə
gənc respublikanı
fidana bənzədir.
Milli hökumət rəhbərlərini, xalqı
ruhdan düşməməyə
və mübarizəyə
səsləyir:
Təmiz
alnındakı tozu, torpağı,
Həqq
üçün açdığın
əllərinlə sil!
Vətən bir fidandır, yaşıl bayrağı,
Soldurmamaq sənin əlindədər,
bil.
Azərbaycan 28 aprel 1920-ci ildə bolşevik Rusiyası tərəfindən işğal olunur, Cümhuriyyət süqut edir. Şair bundan çox sarsılsa da, yaradıcılığa daha çox vaxt ayırır. “Qoşma” və “Dalğa” adlı iki kitabı işıq üzü görür. 1928-ci ildə İstanbulda şairin “İstiqlal uğrunda” adlı daha bir şeirlər kitabı nəşr olunur. “Kür”, “Pambıq dastanı”, “Səsli qız” poemalarını və məşhur “Göygöl” şeirini yazır.
Sənin gözəlliyin gəlməz ki, saya,
Qoynunda yer vardır, ulduza, aya.
Oldun sən onlara mehriban daya,
Fələk busatını quralı,
Göygöl!
Şairin bədxahları ay-ulduzun adıçəkilən şeirin
antisovet ruhlu olduğunu bildirirlər. Buna görə də Əhməd Cavad həbs olunur. Bir neçə ay çəkən
sorğu-sualdan sonra həbsdən buraxılır.
Əhməd Cavad tərcüməçilik fəaliyyəti ilə də məşğul olub, A.Puşkinin “Kapitan qızı”, “Tunc atlı”, İ.Turgenevin “Atalar və oğullar”, M.Qorkinin “Çocuqluq”, T.Şevçenkonun “Kobzar”, “İşçi qadın”, K.Hamsunun “Aclıq”, F.Rablenin “Qarqantua və Pantaqruel”, Şekspirin “Otello”, Ş.Rustavelinin “Pələng dərisi geymiş pəhləvan” və digər müəlliflərin əsərlərini Azərbaycan dilinə çevirib.
Əhməd Cavad 1920-1937-ci illər arasında bir neçə dəfə həbs edilib. 1929-1930-cu illərdə davam edən ifşa kampaniyasından sonra Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda dosent işləyən Əhməd Cavad 1930-cu ildə institut Gəncəyə köçürüldüyü zaman o da Gəncəyə köçmək məcburiyyətində qalır. Lakin əsl məqsəd şairi Bakı ədəbi-ictimai mühitindən kənarlaşdırmaq idi. Buna baxmayaraq, beş il Gəncədə yaşayıb-yaradan şair özünə qarşı edilən haqsız hücumlardan ruhdan düşməyərək Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda dərs deyir. Həmçinin Gəncə Dram Teatrında ədəbi hissə müdiri vəzifəsində işləyir. 1933-cü ildə şairə professor adı verilir.
Şair 1937-ci ilin martında Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvlüyündən çıxarılır. Həmin il iyunun 4-də yenidən həbs edilir. Oktyabrın 12-də məhkəmənin qərarı ilə ona güllələnmə hökmü oxunur və bir gün sonra hökm icra olunur.
Milli azadlıq ideallarının görkəmli tərənnümçüsü olan Əhməd Cavad Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli qərarı ilə “Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısı”na daxil edilib.
Savalan Fərəcov
Mədəniyyət.- 2022.- 11 may.-
S.6.