Qədim türk yazılarının “dilini açan” alim

Türk xalqlarının tarixində 25 noyabr əlamətdar gün sayılır. Çünki bu gün türklərin qədim yazı mədəniyyətinin mövcudluğunun sübuta yetirildiyi bəyan olunub. Danimarkalı tanınmış alim Vilhelm Tomsen 1893-cü ildə ilk dəfə qədim türklərin Orxon və Yenisey daş kitabələrini oxuyub. O, bununla da türkologiya tarixində qədim türk əlifbasını oxuyan ilk alim kimi qalır. Bu il tədqiqatçının anadan olmasının 180 illiyidir.

Vilhelm Lüdviq Peter Tomsen 1842-ci ildə Danimarkanın paytaxtı Kopenhagendə dünyaya göz açıb. Məktəbli vaxtlarından xarici dillərə maraq göstərib. Orta məktəbi bitirdikdən sonra Kopenhagen Universitetinin Filologiya fakültəsinə daxil olur. Burada müqayisəli dilçiliyi, habelə ərəb, ispan, rus, fin və macar dillərini öyrənir. “German dillərinin fin-lapp dillərinə təsiri” adlı ilk elmi əsərini yazır. Kitab elmi ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanır. Alim bu əsərində qədimdə Şərqi germanlarda klassik qot dilindən daha qədim bir ləhcənin mövcud olduğunu bildirir. Müəllifin tədqiqatı 1879-cu ildə ingilis və alman dillərinə tərcümə olunur. Elə bu əsərə görə də V.Tomsen Berlin Akademiyasının mükafatına layiq görülür, həmin il Danimarka Kral Akademiyasına üzv seçilir. Alim 1887-1913-cü illərdə Kopenhagen Universitetində professor kimi fəaliyyət göstərir.

V.Tomsenin elmi fəaliyyətində qədim türk yazılı abidələrinin öyrənilməsi mühüm yer tutur. O, ömrünün son 7 ilini ardıcıl olaraq bu sahəyə yönəldir. Onu da deyək ki, XIX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərinədək qədim türk yazılı abidələrinin aşkar edilməsi və mətnlərin nəşri sahəsində xeyli iş görülsə də, bu yazıların sirrini açan olmamışdı. Tədqiqatçı 1892-ci ildə bu yazıların tədqiqinə başlayır. İki Orxon abidəsinin mətnləri üzərində iş aparır. İlk olaraq kitabələrdəki sətirlərin yuxarıdan aşağıya doğru olduğunu, sətir sıralarının isə sağdan sola düzüldüyü qənaətinə gəlir. Abidələrdəki əlifbanın isə 38 işarədən ibarət olduğunu və sözlərin bir-birindən iki nöqtə ilə ayrıldığını müəyyən edir. O, 1893-cü ildə apardığı araşdırmalara dair mətbuatda dərc etdirdiyi “İlk məlumat”ında yazır: “İlk iş olaraq saitlər üçün xüsusi işarələrin olub-olmadığını və hansılarının da ola biləcəyini araşdırdım və uğura çox asan nail oldum”.

Sonrakı mərhələdə alimin bütün səyləri hərflərin səs dəyərini müəyyən etməyə yönəlir. Onun aşkar etdiyi ilk hərf “ı-i” saitlərini bildirən işarə olur. V.Tomsen kitabələrin dilinin türkcə olduğunu müəyyən edir. 1893-cü il noyabrın 5-də mətnlərdən “tanrı” sözünü oxumağa nail olur. Sonra “Kültigin” adını müəyyən edir. Həmin il noyabrın 25-də uzun axtarışların nəticəsi olaraq bir saat ərzində bütün əlifbanı tam şəkildə oxuyur. Dekabrın 15-də Danimarka Kral Akademiyasının iclasında Orxon-Yenisey kitabələrinin açılışı haqqında məruzə ilə çıxış edir. V.V.Radlov Sankt-Peterburqda, Rusiya Elmlər Akademiyasının iclasında V.Tomsenin kəşfinə istinadən Kültigin abidəsinin tərcüməsini təqdim edir. Bu işin mühümlüyü nəzərə alınaraq Elmlər Akademiyası tərcümənin çoxaldılıb ilk təcrübə kimi müxtəlif elmi cəmiyyətlərə göndərilməsinə icazə verir. İlk nüsxə V.Tomsenə göndərilir. 1894-1895-ci illərdə “Monqolustanın qədim türk yazıları” seriyasından daha üç əsər nəşr etdirilir.

Bakı Dövlət Universitetinin professoru Elbrus Əzizov araşdırmasında yazır ki, 1896-cı ildə Helsinkidə V.Tomsenin “Açılmış Orxon kitabələri” əsəri nəşr edilir. İki hissədən ibarət olan araşdırmanın birinci hissəsi “Əlifba” adlanır. Burada Orxon-Yenisey yazılarının əlifbası, saitləri və samitləri ifadə edən işarələr, onların işlənmə xüsusiyyətləri geniş təhlil olunub. Yazılardakı iki nöqtənin işlənmə qaydaları dəqiqliklə izah edilib. Bu hissədə qədim türk əlifbasının mənşəyi məsələsi də araşdırılıb. Əsərin ikinci hissəsində müəllifin qədim türk tarixi ilə əlaqədar tədqiqatı, fin atlasındakı birinci və ikinci abidələrin mətnlərinin transkripsiyası, fransız dilinə tərcüməsi, mətn və tərcüməyə dair izahlar və nəhayət, adları, mövzuları, türk sözlərini və qrammatikanı əhatə edən indeks verilib. V.Tomsen Kültigin abidəsindəki çincə mətnin E.H.Parker tərəfindən ingiliscəyə tərcüməsini də öz əsərinə daxil edib.

Qədim yazıları oxumaqda böyük şöhrət qazanan alim Macarıstanın Nadsentmikloş kəndində tapılan peçeneq abidələrində də tədqiqat aparıb. Müxtəlif qablar üzərindəki yunan və qədim türk hərfləri ilə olan yazıları oxuyub.

V.Tomsenin 1924-cü ildə alman dilində nəşr olunmuş “Monqolustanın qədim türk yazıları” adlı əsəri böyük alimin qədim türk abidələrinin öyrənilməsi sahəsində çoxillik əməyinin yekunu hesab olunur. 1926-cı ildə Bakıda I Türkoloji Qurultay keçirilərkən türkologiyaya böyük töhfələr verən bu görkəmli alimin xidmətləri bir daha yada salınır. O, qurultayın rəyasət heyətinə fəxri üzv seçilir.

Türkologiya tarixində silinməz iz qoyan Vilhelm Tomsen 12 may 1927-ci ildə Kopenhagendə vəfat edib.

Savalan Fərəcov

Mədəniyyət.- 2022.- 25 noyabr.- S.6.