Orta əsrlərin
monumental-dekorativ rəngkarlığı
Çoxəsrlik keçmişə və zəngin bədii
ənənələrə malik olan Azərbaycan
monumental-dekorativ rəngkarlığı tarixi özündə
yüksək bədii dəyərlərinə görə
zamansızlığa qovuşmuş çoxsaylı sənət
nümunələrini yaşatmaqdadır. Onların
bilavasitə ictimai, mülki və sənaye
memarlığı, eləcə də şəhər
mühitinin formalaşması ilə əlaqəli olması,
bütün zamanlarda insanların zövqünün
formalaşması prosesində qürurverici qaynaq kimi
iştirak etməsi həm də milli-mənəvi dəyərə
çevrilmələrini şərtləndirmişdir.
Uzaq-yaxın keçmişdə yaradılmaqla əcdadlarımızın
gözəlliyi duymaq hisslərinin bədii ifadəsi kimi qəbul
olunan bu nümunələr milli təsviri sənət
tariximizin qiymətli səhifələridir. Bu səhifələri
vərəqləməklə vurğuladığımız zəngin
bədii-estetik məziyyətlərin özünəməxsusluğuna
əmin olmaq mümkündür.
Kaşılı
divar pannoları
Müxtəlif tarixi mənbələrdə haqqında
söz açılan, Şərq poeziyasının
tanınmış nümayəndələrinin əsərlərində
vəsf olunan, miniatür üslublu əsərlərdə
zamanında mövcudluğu təsdiqlənən
monumental-dekorativ rəngkarlıq nümunələri əcdadlarımızın
bizim günlərə gəlib çatmış mənəviyyat
yadigarları kimi əhəmiyyət kəsb edir.
Naxçıvandakı
Möminə xatun və Yusif Küseyir oğlu, Qarabağlar
türbələri, eləcə də Bərdə türbəsi,
Təbrizdəki Göy məscid, Marağadakı
Qırmızı günbəz türbəsi və
Şirvandakı Pir Hüseyn xanəgahında
kaşılı dekorativ bəzəklər, zamanında divar rəngkarlığının
özünəməxsus bədii-texniki vasitələrlə
ifadəsi olmaqla, yüksək estetik tutumunu bu gün də
qoruyub saxlayan unikal sənət əsərləridir.
Əcəmi
Naxçıvaninin sonralar sözün əsl mənasında,
onun “tanınma nişanı”na çevriləcək Yusif
Küseyir oğlu (1162) və Möminə xatın (1186)
türbələrinin eksteryerində monumentalçı-rəssam
kimi çıxış etməsi Azərbaycan
memarlığında bənzərsiz səhifənin
açılmasını şərtləndirmişdir. Bir anlığa hər iki tikilini onların
fasadını bəzəyən və bu cansız
daşları canlandıran kaşılı
naxışlarsız təsəvvür etsək, memarın həmin
türbələrdə sərgilədiyi sənətkarlıq
nümunəsinin unikallığına əmin olmaq
mümkündür. Qənaətimizcə,
memarlığımıza rəng qatan Əcəminin Yusif
Küseyir oğlu türbəsində sərgilənən
zahiri tərtibat monoxromluğunu Möminə xatın abidəsində
polixromluqla əvəzləməsi də məqsədli şəkildə,
birincinin güclü (kişi), ikincinin isə zərif
(qadın) cinsin təmsilçisi olması ilə əlaqədar
ola bilərdi...
Əcəmi Naxçıvani
yaradıcılığında təzahürünü
gördüyümüz özünəməxsus bədii-dekorativ
tərtibat vasitəsinin – kərpic-mozaika
örtüyünün tikililərə tətbiqini sonralar elə
Naxçıvandakı Qarabağlar türbəsində
(XII-XIII əsrlər) və Bərdə türbəsində
(XIV əsr) də müşahidə etmək
mümkündür. Hər iki tikili həm də kərpic-bəzək
yazılardan istifadə olunması ilə diqqət çəkir.
Orta əsrlər memarlığımızda eksteryerində
və interyerində rəngli kaşılardan istifadə
olunmuş digər abidələr də mövcuddur. Belə tikililərdən
biri XV əsrdə Cənubi Azərbaycanda – Təbriz şəhərində
inşa edilmiş Göy məsciddir.
Zamanında “İslamın firuzəsi” adlandırılan əzəmətli
məscidin eksteryerindəki nəfis və ecazkar kaşı bəzəklər
onun daxilindəki böyük salonda da öz davamını
tapdığından tikili çox duyğulandırıcı
və cazibədar görünür. Məscidin
adındakı “göy” sözü də bu kaşı bəzəklərində
göy rənglərin üstünlük təşkil etməsi
ilə bağlı olmuşdur.
Pirsaatçay üzərində yerləşən Pir
Hüseyn xanəgahı (XIII-XIV əsrlər) kaşılardan
bəzək elementi kimi istifadənin zənginliyi duyulan ən
yaxşı nümunələrindən sayılır. 25x25 sm
ölçüyə malik olan dördkünc – üzəri
naxışlı və yazılı kaşılardan yaranan
frizin və interyer divarının panelini təşkil edən
kiçik səkkizbucaqlı ulduzun, eləcə də
xaçvarı hissələrin məcmusu olan bu bəzəklərin
yaratdığı estetik aura yaddaqalandır.
Azərbaycanın digər dini abidələrində də
kaşılardan istifadəyə rast gəlmək
mümkündür. Əcəmi ənənələrini özündə
daşıyan Göy Günbənd türbəsi (1194), eləcə
də Şeyx Səfi türbəsi (XIV-XVI əsrlər),
Olcaytu türbəsi (XIV əsr), Şeyx Xorasan türbəsi
(XVəsr) və s. tikililər bu qəbildəndir.
Səfəvi dövrünün monumental-dekorativ rəngkarlığından
danışanda ilk növbədə Şeyx Səfiəddin
İshaq Ərdəbilinin kompleksinə (Ərdəbil) daxil
olan tikililərin (XIV-XVII əsrlər) kaşı bəzəkləri
yada düşür. Bu kompleksin hər bir tikilisinin estetik qaynaq
kimi qəbulunda onların kaşılardan tərtib olunmuş
panno-dekorunun xüsusi rol oynaması danılmazdır. Buradakı tikililər həm də salonlarını
bəzəyən, özlüyündə dəyərli
dekorativ-tətbiqi sənət əsərləri olan
qızıl-gümüşdən hazırlanmış əşyaları
ilə məşhurdur. Vaxtilə bu ziyarətgahın
məscidini məşhur “Şeyx Səfi” xalısı (1539) bəzəyib.
Qusar
rayonunun Həzrə kəndindəki Şeyx Cüneyd türbəsinin
(XVI əsrdə inşa olunmuş tikilidə Şah
İsmayıl Səfəvinin babası dəfn olunmuşdur)
intererindəki bənövşəyi və firuzəyi
kaşılardan təşkil olunmuş dekor da bədii əhəmiyyətə
malik tərtibatlardandır.
Təbrizin yaxınlığındakı Sultaniyyə kəndində
ucaldılan Olcaytu türbəsini (XIV əsr) zamanında
kaşılı bəzəklərin tətbiq olunduğu
gözəl sənətkarlıq nümunələrindən
saymaq olar. Bişmiş kərpicdən tikilmiş səkkizüzlü
türbənin (memar Əlişah Təbrizi) möhtəşəmliyində
həm onun firuzəyi günbəzinin, həm də onun
tavanını bəzəyən nikbin koloritli
naxış-kaşı örtüyünün duyulası təsiri
olmuşdur, desək, yanılmarıq.
İsfahandakı
“Çehil-sütun” sarayında qalmaqda olan kaşılı divar
pannosu Səfəvilər dövründə bu yöndə
yaradılmış maraqlı nümunələrdən
biridir...
Divar rəsmləri
Monumental rəngkarlığın bilavasitə boyalarla
gerçəkləşən və memarlıqla əlaqəli
olanlarının ilkin nümunələri zamanın sərt
sınaqlarından keçib bizim dövrə gəlib
çatmasa da, arxeoloji qazıntılar zamanı üzə
çıxarılmış divar rəsmlərinin fraqmentləri
onların Qafqaz Albaniyası incəsənətində (Mingəçevir
ərazisində Sudaqılan adlı qədim şəhər
yerindəki dini tikili) mövcud olduğundan xəbər verir.
Cənubi Azərbaycandakı Xərrəqan türbələrində
(XI əsr) isə Orta əsrlər monumental divar rəngkarlığının
yaddaqalan nümunələri qalmaqdadır. Səlcuqların ən
qüdrətli dövründə tikilən bu tikililərin
biri – Əbu Səid Bicar Səəd oğlunun türbəsindəki
rəsmlər maraqlı estetikaya malik olması ilə
seçilir...
Orta əsrlər Azərbaycan incəsənətinin
çiçəklənmə dövrü kimi dəyərləndirilən
Səfəvilər zamanında monumental-dekorativ divar rəngkarlığının
özünəməxsus bədii-estetik məziyyətlərlə
zəngiləşdiyi danılmazdır. Həmin
dövrdə inşa olunan sarayların tərtibatının tərkib
hissəsinə çevrilən miniatür üslublu divar rəsmlərinin
məna-məzmun tutumunda məişət səhnələrinin
və döyüşlərin təsvirini görmək
mümkündür. Avropalı səyyahların
yazılarında bu təsvirlər haqqında məlumat almaq
mümkündür.
Əlavə edək ki, Avropa ilə iqtisadi-siyasi-mədəni
əlaqələrin yaranması, bir çox sahələr
kimi, təsviri və tətbiqi sənətə də təsir
göstərmişdir. Miniatür üslubunun Qərb rəssamlığından
gəlmə realist-gerçəkçi ənənələrlə
qovşağından istifadə edən rəssamlar monumental
divar rəssamlığı sahəsində də özünəməxsus
addımlar atmağa nail oldular. Bunu daha çox divar rəngkarlığımızın
çiçəklənmə dövrü kimi səciyyələndirilən
XVIII–XIX əsrin məşhur saraylarında (Cənubi Azərbaycan),
İrəvan, Şəki, Şuşa, Ordubad və Quba şəhərlərində
inşa olunmuş müxtəlif funksiyalı tikililərində
izləmək mümkündür.
Cənubi Azərbaycandakı XIX əsrə aid saray divar
rəsmlərinin “Qacar üslubu”nda yaradılmasını təbii
saymaq olar. Belə ki, özündə yerli və Avropa bədii
ənənələrini birləşdirən yeni üslub həmin
dövrdə təsviri və tətbiqi sənətdə
aparıcı ifadə vasitəsinə çevrilmişdi.
Dəbdəbəli həyat tərzinə
üstünlük verən Fətəli şah Qacarın
(1797-1834) hakimiyyəti illərində sarayların daxili
görkəmini daha da zənginləşdirən divar rəsmlərinə
müraciət də bundan irəli gəlmişdi. “Qacar
üslubu”nda müxtəlif mövzularda çəkilmiş
tabloların dəbdəbəli saraylarla yanaşı, həmin
dövrün zadəganlarının malikanələrində,
qəhvəxanalarında və hamamlarında yer alması da,
ilk növbədə bu üslubun tətbiq dairəsinin tədricən
genişlənməsindən, az qala rəsmiləşməsindən
xəbər verir.
Əlavə edək ki, zamanında Azərbaycan incəsənətinin
şimallı-cənublu səhifələrini şərəfləndirən
monumental sənət nümunələrinin çoxu bizim
dövrə gəlib çatmamışdır. İndinin
özündə də Şəki, Ordubad və Qubadakı
memarlıq tikililəri istisna olmaqla, otuz ilə yaxın düşmən
tapdağında olmuş ərazilərdəki digər divar rəsmlərinin
taleyi haqqında ümidverici fikir söyləmək
mümkün deyil. Əgər zamanında Sərdar
sarayı (İrəvan) kimi bir memarlıq incisi erməni vəhşiliyinin
qurbanı olubsa, digər abidələr barəsində bu
gün ümidverici sözlər dilə gətirmək
çox çətindir...
1762-ci ildə
(bəzi mənbələrdə 1797-ci il) Şəki
xanlığının əsasını qoyan Hacı Çələbi
xanın nəvəsi, “Müştaq” təxəllüsü
ilə şeirlər yazan Hüseyn xan tərəfindən
inşa etdirilmiş Şəki Xan sarayı həm divar rəsmləri,
həm də onların işıqlandırılmasını
təmin edən əlvan şəbəkələri ilə məşhurdur.
Onu ilk dəfə görən görkəmli
türk şairi Nazim Hikmətin söylədiyi “Əgər Azərbaycanın
başqa qədim tikililəri olmasaydı, bircə Şəki
Xan sarayını dünyaya göstərmək bəs edərdi”
sözlərində yüksək dəyərləndirmə
birmənalıdır.
Araşdırmalardan
məlum olur ki, Şəki Xan sarayının dekorativ divar rəsmləri
icra baxımından üç dövrü əhatə edir:
ilkin – tikilinin müasiri olan divar rəsmləri (XVIII əsrin
sonu), XIX əsrin divar rəsmləri (əsasən əsrin
sonlarına aid olan bu divar rəsmlərinin əksəriyyətini
Usta Qəmbər işləmişdir) və yeni – XX əsrin əvvəllrində
çəkilmiş rəsmlər.
Sarayın
davamlı olaraq yeniləşən bədii tərtibatında,
daha dəqiq desək, monumental-dekorativ rəngkarlığının
yaradıcıları sırasında qarabağlı Usta Qəmbər,
onun qardaşı Səfər, oğlu Şükür,
şamaxılı Mirzə Cəfər, Əliqulu, Qurbanəli
və b. adları çəkilir. Sarayın
memarının Abbasqulu (bəzi mənbələrdə
şirazlı Zeynalabdin) olduğu bildirilir.
Şəki Xan sarayının naxış
örtüyünün və müxtəlif təsvirlərin
məna-məzmun daşıyıcılığına gəldikdə
isə, dekorun yaranmasında dörd qrup naxışın
iştirakını görmək mümkündür. Bunlar əsasən
həndəsi və nəbati naxışlar, süjetli və
quşlarla əlaqəli ifadə olunmuş
naxışlardır. Bütünlükdə isə,
sarayın tərtibatında çoxlu sayda gül-ağac (lalə,
qızılgül, yasəmən, zanbaq, nar, sərv,
çinar və s.) və heyvan-quş (bülbül, tovuz,
maral, ceyran, kəklik, göyərçin, qırqovul və
s.) təsvirlərindən istifadə olunmuşdur ki, bu da
interyerin dekor əlvanlığını şərtləndirmişdir.
Şəki Xan sarayındakı süjetli – insan təsvirli
kompozisiyaların monumental sənətin başlıca tələbinə
– memarlıqla sintezin əldə olunmasına müvafiq işlənilməsi
diqqətçəkəndir. Sarayın divar səthində
enli haşiyə ilə əhatələnmiş süjetli
kompozisiyalarda müharibə və ov motivləri təsvir
olunmuşdur. Tədqiqatçılar bu
frizvarı kompozisiyaların birində İran-Osmanlı
müharibələrindən səhnələrin əks
olunduğu qənaətindədirlər.
Tikilinin ümumi dekorunda müşahidə olunan şərti-dekorativ
üslubu realist-gerçəkçi sənətin bədii
prinsipləri ilə qovuşdurmaqla, müəlliflər
miniatür üslubu ilə Qərb rəssamlığının,
daha dəqiq desək, “Qacar üslubu” ilə anım yaradan vəhdətini
əldə etmişlər. Burada avropalı rəssamın
izinə rast gəlinməsi isə binanın tarixində
maraqlı faktlardandır.
Şəkidəki Xan sarayı ilə yaşıd olan
Şəkixanovların evinin (XVIII əsr) divar rəsmlərində
əldə olunmuş monumentallığa rəğmən demək
olar ki, burada da sənətlərin sintezinin həlli probleminə
xüsusi diqqət yetirilmişdir. Şəkixanovların
evinin əsas dekoru sayılan süjetli rəsmlər və ornamentli
bəzəklər onun ikinci mərtəbəsinin mərkəzi
salonunda yerləşir. Fasadı əlvan
şəbəkələrdən ibarət olan tikilinin
başdan-başa bəzəklərə bələnməsi
buranın nikbin ovqat
daşıyıcılığını şərtləndirmişdir.
Ümumi estetikasında Şərq və Qərb rəssamlığının
bədii prinsiplərinin qovşağı duyulan bu təsvirlərdə
biz bir neçə Şərq poeziyası qəhrəmanlarının
obrazlarını görürük. Taxçaların
birindəki təsvir isə ilk növbədə janrına
görə diqqət çəkir. Burada
görüntüyə gətirilən meyvə və tərəvəzlərdən
ibarət natürmort Azərbaycan incəsənəti
üçün ilk olduğundan təsvirin əhəmiyyəti
böyükdür.
Zamanında “Qafqazın konservatoriyası” kimi tanınan
Şuşada da XIX əsr monumental-dekorativ rəngkarlığının
inkişafının daşıyıcısı olan mülki
xarakterli tikililər mövcuddur. Onların arasında Kərim bəy
Mehmandarovun, Hacı Məmmədovun, İsgəndər
Rüstəmovun, Mir Möhsün Nəvvabın və Səfibəyovun
evlərini qeyd etmək olar.
M.M.Nəvvabın və Səfibəyovun evləri istisna olmaqla, qalan tikililərin divar bəzəklərini Usta Qəmbər Qarabaği işləmişdir. Nəvvabın evində özü tərəfindən çəkilmiş portret təsvirlərindən fərqli olaraq, digər mülklərin bədii tərtibatında fauna və flora motivlərindən geniş istifadə olunmuşdur.
Lahıcda (yaşayış evi, XIX əsr), Qubada (”Şirli hamam”, XIX əsr) və Ordubadda (Cümə məscidi, XVII-XVIII əsrlər) mövcud olan divar rəsmlərinin bədii həllində də Azərbaycan monumental-dekorativ sənətinin, o cümlədən Şəkidəki divar rəsmlərinin estetikasını tamamlayan bədii məqamlar kifayət qədərdir.
Azərbaycan monumental-dekorativ rəngkarlığının gözəl nümunələrindən biri vaxtilə Qərbi Azərbaycanın mərkəzi şəhəri İrəvanda (XVIII əsr) inşa olunmuş Sərdar sarayında (1914-cü ildə daşnaklar tərəfindən məhv edilmişdir) olmuşdur. Sarayın geniş salonunu zərif və şux koloritli naxışlar, tarixi və əfsanəvi süjetli divar rəsmləri, eləcə də “Qacar üslubu”nda çəkilmiş portretlər bəzəyirdi. Portretlərin çoxunu (Fətəli şah Qacar, Abbas Mirzə, İrəvan sərdarı Həsən xan İrəvanlı, Rüstəm-Zal) məşhur rəssam M.Q.İrəvani çəkmişdi. Sarayın güzgülü salonu da özünün memarlıq biçiminə və bədii tərtibatına görə kifayət qədər yaddaqalan idi.
Yekun olaraq demək olar ki, müxtəlif mövzulu bu rəsmlərin bu gün də tamaşaçı zövqünə cavab verməsinin kökündə ilk növbədə onlarda sənətlərin uğurlu sintezi, təsvirlərin ənənə və müasirlik kontekstində həll olunması durur. Zamanın axarında monumental rəngkarlığımızın yeni bədii keyfiyyətlərlə zənginləşməsi isə həm də bu sahədə baş verən yeniliklərlə bağlı idi. Bu barədə növbəti yazıda...
Ziyadxan Əliyev
Əməkdar incəsənət xadimi, professor
Mədəniyyət.- 2022.- 26
yanvar.- S.7.