Səhnə, sənət kamı – həyat nakamı

Ülvi Rəcəb Azərbaycan səhnəsinin parlaq simalarından olub

Azərbaycan səhnəsinin unudulmaz sənətkarlarından söz düşəndə ilk xatırlananlardan biri də Əməkdar artist Ülvi Rəcəbdir. Aktyor sənət və həyat üçün ötəri hesab olunan yaşda, ömrünün 35-ci ilində repressiya qurbanına çevrilsə də, zəngin sənət mirası yaradıb, sənətin şöhrət zirvəsinə yüksəlib.

Ülvi Molla Rəcəb oğlu Şaşıqzadə 9 yanvar 1903-cü ildə Gürcüstanın Batumi şəhəri yaxınlığındakı Canivri kəndində dünyaya gəlib. Milliyyəti acar olan Ülvinin babası Əhməd bəy keçmiş Suxumi knyazları nəslindəndir.

Atası Ülvini oxumaq üçün Türkiyəyə yola salır. O, İstanbul şəhərində yaşayan xalasının yanında qalır. Həmin ərəfədə atası vəfat edir. Bu dövrdə həm də I Dünya müharibəsi (1914-1918) başlamışdı. Ailənin maddi vəziyyəti çətinləşir və Ülvi təhsilini yarımçıq qoyaraq işləməyə başlayır.

Ülvi Rəcəb 1918-ci ildə Batumi şəhərinə qayıdır, teatrla maraqlanır. Şəhərdəki teatr kollektivlərindən biri ilə əməkdaşlıq edir. Bu ərəfədə Azərbaycanın tanınmış səhnə xadimi Hüseyn Ərəblinski öz truppası ilə Batumiyə gəlir. “Artistlər Cəmiyyəti”nin zalında “Otello” tamaşasını göstərir. 15 yaşlı Ülvi Rəcəb də tamaşaya baxırdı. H.Ərəblinskinin Otello obrazında çıxışı gənc teatr həvəskarının xoşuna gəlir. Tamaşanın nümayişi başa çatandan sonra H.Ərəblinski ilə görüşür, istəyini ona bildirir. Ülvi həmin qastrol zamanı xəstələnən aktyorları əvəz edir. Hətta “Arşın mal alan” operettasında Soltan bəy rolunda səhnəyə çıxır. Üzərinə düşən işin öhdəsindən bacarıqla gəlir. Onun ifasından H.Ərəblinski də məmnun qalır və Ülviyə “Sən gələcəkdə böyük aktyor olacaqsan” deyir.

Araşdırmalarda bildirilir ki, Ülvi Rəcəb 20 yaşında Tiflis Azərbaycan Teatrının aparıcı aktyorlarından olub. Yaratdığı obrazlar lirik, romantik üslubu ilə tamaşaçıların diqqətini çəkib. Teatrda tamaşaya qoyulan “Otello”da Otello, “Qaçaqlar”da Dərviş , “Şeyx Sənan”da Şeyx, “İblis”də İxtiyar, “Arşın mal alan”da Soltan bəy və başqa rollarda çıxış edib. Həmin dövrdə teatrın quruluşçu rejissoru olan Aleksandr Tuqanov Ülvi Rəcəbin potensialını yüksək qiymətləndirib. Onu baş rollarda görmək istədiyini bildirib. Beləliklə, bu gənc aktyor Abbas Mirzə Şərifzadədən sonra Hüseyn Cavidin əsərlərinin tamaşasında aparıcı obrazları yaradan aktyorlardan biri kimi tanınıb.

Teatrşünas, professor İlham Rəhimli Ülvi Rəcəbin sənət yolu barədə araşdırmasında yazır: “Milli teatr tariximizdə Şeyx Sənanı incə lirizmlə oynayan ilk aktyor Əməkdar artist Ülvi Rəcəb olub. Tiflis Azərbaycan Teatrından başlanan bu ənənəni o, 1925-ci ildən 1937-ci ilə qədər Bakıda Milli Dram Teatrının səhnəsində müxtəlif quruluşlarda daha böyük sənətkar vüsəti ilə canlandırıb...”.

1924-cü ildə Bakıya dəvət olunan A.Tuqanov Akademik Milli Dram Teatrına baş rejissor təyin edilir. Bir müddət sonra Ülvi Rəcəbi öz yanına dəvət edir. Gənc aktyorun oynadığı ilk böyük rol Hamlet olur. Qeyd edək ki, o, Hamlet rolunu həm A.Tuqanovun (1926), həm də Sergey Mayorovun (1933) quruluşlarında oynayıb. Gənc aktyor teatrda eyni zamanda A.M.Şərifzadənin dublyoru kimi çıxış edib.

Ülvi Rəcəb səhnədə faciəvi, dramatik və mürəkkəb psixoloji personajlarla yanaşı, lirik qəhrəmanları da məharətlə oynaya bilib. Roldan-rola dəyişməyi özünəməxsus şəkildə bacaran aktyor Azərbaycan və Avropa dramaturqlarının əsərlərində yaratdığı obrazlarla tamaşaçıların qəlbində silinməz iz qoyub.

Sənətkarın V.Şekspirin “Romeo və Cülyetta” əsərinin tamaşasında Romeo rolunda çıxışı Milli Dram Teatrının ən parlaq baş qəhrəmanı kimi tarixiləşib. Azərbaycan aktyorları arasında “psixoloji teatr” istiqamətinin əsasını qoyanlardan biri də Ülvi Rəcəb olub. Onun C.Cabbarlının “Sevil” tamaşasında yaratdığı Balaş rolu da sənətşünaslar tərəfindən yüksək dəyərləndirilib. Tamaşada SSRİ Xalq artisti Mərziyyə Davudova ilə tərəf-müqabil olaraq parlaq sənət örnəyi yaradıblar.

İstedadlı aktyorun yaradıcılığı yüksək qiymətləndirilir. O, 1933-cü ildə, 30 yaşında “Əməkdar artist” fəxri adına layiq görülür...

Azərbaycanda da mədəniyyətin, ziyalılığın məhv edilməsini qarşıya məqsəd qoyan 30-cu illərin repressiya bəlası istedad sahiblərini haqlamışdı. “Kommunist” qəzetinin 30 sentyabr 1937-ci il sayında dərc edilən məqalədə “Azərbaycan Dövlət Dram Teatrını burjua nasionalistlərinin əlaltılarından təmizləməli” kimi hökm böyük zəlalətin qapını kəsdirməyindən xəbər verirdi. Məqalədə “düşmənlərin” siyahısında Əməkdar artist Ülvi Rəcəbin də adı çəkilmiş, haqqında belə yazılmışdı: “Yaradıcılığı bir qəpiyə dəyməyən bu adam... respublikanın Əməkdar artisti kimi şərəfli bir ada “nail” olmuşdur. O, xalq düşmənləri R.Axundov, Ə.Triniç, H.Nəzərli ilə sıx əlaqə saxlamış, xarici reaksion qəzetlər oxumuş, patifonda xarici plastinkalar çaldırmış, məişətcə pozulmuş, səhnəmizi Osmanlı, ərəb və fars sözləri ilə zibilləməyə çalışmış, gənc kadrların inkişafına mane olmuşdur...”.

Beləliklə, milli teatrımızın görkəmli sənətkarı Ülvi Rəcəb 1937-ci ildə “xalq düşməni” adı ilə həbs edilir. Yaradıcılığının ən bəhrəli çağını yaşayan aktyor 1938-ci il yanvarın 2-də Bakıda güllələnir. Səhnə-sənət kamına çatan həyat nakamı Ülvi Rəcəbə ölümündən 18 il sonra, 1956-cı ildə bəraət verilir...

Savalan Fərəcov

Mədəniyyət.- 2022.- 12 yanvar.- S.6.