İkinci rejissorla bir dublluq söhbət
“Çəkiliş zamanı
hər məsələdə
yaxasından yapışılan
biz oluruq. Yağış
səbəbindən təxirə
düşən çəkilişin
günahı da ikinci rejissordadır...”
Bəzən maraqlı bənzətmə
edirik: filankəs həyatı film kimi adamdır. Amma mənim qəhrəmanım başdan-ayağa
özü filmdir. Ömrünün təxminən
yarım əsri kinoda, kino ilə iç-içə keçib.
Onlarla filmin ikinci rejissoru olub. Zəngin filmoqrafiyası ilə ikinci rejissorlar arasında birincidir.
Beləliklə, həmsöhbətim indi ömrünün kinosuz keçən illərini kədərlə
yola verib, kinomuzun parlaq keçmişi kimi gələcəyinə də
inanan Əməkdar mədəniyyət işçisi,
rejissor Akif Rüstəmovdur.
– Akif müəllim, kino adamları
sizi niyə bu qədər çox istəyirlər?
– Doğrudan? Bunu yenidən eşitmək əntiqədir. Çox sağ olsunlar. Amma kinostudiyada hamı bir-birini çox istəyir. Çünki hamısı ömrünü
kinoya həsr etmiş insanlardılar. Mən də hamısını çox
istəyirəm.
– Amma yaradıcı mühit heç də həmişə siz deyən kimi olmur. Rəqabət, bəzən də intriqa...
– Təbii, bu da olur. Amma bəzi adamların içərisində
qaranlıq olur və kino projektoru belə ona işıq
sala bilmir. Ötən vaxtları görən adam kimi deyim ki, onda kinostudiyadakı qaynar həyatda dostluq, səmimiyyət daha çox idi. Belə olduqda rəqabət də sağlam idi.
– Bəs indi?
– İndi
kino var ki? (gülür). Təəssüf
ki, kinomuz ovaxtkı mərhələsinə qayıda
bilmir. Sağ olsun dövlətimiz, kinoya qayğı, diqqət göstərir, onun inkişafına çalışır. Yaxşı
orta və gənc kino nəsli də var. Yəni bütünlükdə kino, istehsalat
üçün imkanlar
var. Sadəcə, nə
isə çatmır.
Amma həmişə inanmışam,
indi də inanıram ki, kino olacaq. Çünki kinosuz mədəniyyət ola bilməz.
– Sovet ideologiyasının
hakim olduğu illərdə
çalışmısınız. Bu sahə ideoloji maşının bir parçası olub...
– Əslində, bunun yaxşı tərəfləri
daha çox idi, nəinki pis. Çünki kino vacib kütləvi təbliğat vasitəsidir
və ondan səmərəli istifadə
olunmalıdır. Sadəcə,
o vaxt məsuliyyət
daha çox idi. Sözsüz ki, nəzarət də. Çünki kinonun pulunu dövlət verirdi və proses müxtəlif mərhələlər
və qurumlar səviyyəsində yoxlanılırdı.
Yaradıcılıq üçün
də imkanlar, mühit vardı və istəyən rejissor öz düşüncəsini senzor
maşının diktəsindən
də keçirib müəyyən mənada
reallaşdıra bilirdi.
Amma hər bir film, nə qədər zəif olsa da, pulunu artıqlaması ilə çıxarırdı.
– Zəif film də?
– Bəs necə? Çünki prokat işləyirdi. Onu da deyim ki, zəif film çəkmək şansımız
da yox idi. Burada böyük şəxsiyyətlərin təmsil
olunduğu bədii şura vardı. Şuradan sonra da Moskvada filmlərə baxırdılar. Belə olduqda hər bir rejissor, ssenarist,
adi montajçı da
var gücünü sərf
edib ən yaxşısına can atırdı.
– Çalışdığınız rejissorlar arasında öz düşüncəsini
həyata keçirən,
belə deyək, ən cəsarətliləri
kimlər idi?
– Həsən Seyidbəyli, Arif Babayev, Tofiq Tağızadə, Şamil
Mahmudbəyov. Əlbəttə,
hər rejissor istəyirdi ki, filmlərində
millilik, dəyərlər
də olsun və bunu ən
mümkün formalarda
realizə etməyə
çalışırdılar.
– Amma açıq düşüncəni
də yuxarılar hər zaman qəbul etmirdi...
– Bəli. Amma tam inkar edirdi də deyə bilmərəm. Məhz bu kimi
məqamlar rejissordan çoxqatlı planda düşüncə tələb
edir. Məsələn,
“Yeddi oğul istərəm”, “Axırıncı
aşırım”, “Dədə
Qorqud”, “Babək” kimi filmlər kifayət qədər
milli düşüncəsi, birbaşa və dolayı eyhamları ilə görün necə böyük uğur qazandı. Bir məqam var: sənin təqdim etdiyin iş yüksək səviyyəli olmalıdır.
Yaxşı rejissor da
məhz buna nail olandı.
– Hər iki dövrdə
işləyən adam
kimi fikriniz maraqlıdır: mühit,
kinonun istehsalat prosesi onda daha
demokratik və işlək idi, yoxsa indi?
– Hesab edirəm ki, onda. Düzdür, nəzarət güclüydü.
Amma yaradıcılıq üfüqləri
də geniş idi. Kino istehsalatında janr, mövzu və ideya zənginliyi
vardı. İstəyən
istədiyi mövzuya müraciət edə bilirdi. Düzdür, senzuranı, qayçını
da unutmaq olmaz. Amma yenə də yaradıcılıq vardı.
Rejissorlar da filmlərini
müdafiə edərək,
nəyi niyə etdiklərini əsaslandırmağa
çalışırdılar.
– Bu mənada ən mübarizlər kimlər idi?
– Daha çox Həsən Seyidbəyli, Şamil Mahmudbəyov. Onlarla hesablaşırdılar
da. Təcrübələri, təhsilləri, istedadları
və bütün bunların verdiyi ötkəmlikləri vardı.
Onları yuxarılarda
da yaxşı tanıyırdılar.
Hə, bir də rəhmətlik Tofiq Tağızadə. O,
lap emosional idi. Az qala söz deməmiş
özündən çıxardı.
Amma ümumi dialoqa gəlinirdi. Məsələn,
film pisdir, bağlayın
deyən olmurdu. Cəza mexanizmi rejissoru dəyişmək
olurdu. Yəni istehsalat dayanmırdı.
– Bayaqdan baxıram, hər xatirə sizi başqa bir aləmə aparır. Bir anlıq dünənə qayıtsaq...
– Zarafat deyil, ümumilikdə 56 filmdə
işləmişəm, o cümlədən
29-u tammetrajlı bədii
film. Kinostudiyaya gələndə
cavan oğlan idim, indi isə...
1967-ci ildə gəlmişəm.
Birinci filmim “Uşaqlığın son gecəsi”
olub. 21 yaşım vardı. Hər şey mənə möcüzəli gəlirdi.
Az vaxtda Arif Babayevlə dostlaşdım,
sonra “Gün keçdi”ni işlədik.
Ardınca Arifin məsləhəti
ilə Tofiq Tağızadənin “Qızıl
qaz” filmində ikinci rejissor oldum. Kinostudiyada hamı bir-birini yaxşı tanıyırdı axı.
Onda məndən də təcrübəli rejissorlar vardı. O isə həmin filminə ikinci rejissor kimi məni
seçdi. Beləcə,
Tofiq müəllimlə
bir neçə filmdə işlədik, əla dostluğumuz yarandı. Yaş fərqimizə baxmayaraq, səmimi münasibətimiz
oldu. İndi oturub o zamana baxanda çox xoşbəxt oluram. Görün kimlərlə işləmişəm...
– Nüfuzlu kinorejissorlarla işləmək həm də dözüm istəyir, deyilmi?
– Yadımdadır, ilk tarixi
film kimi “Nəsimi”ylə
bağlı narahatlığım
oldu. Rus məktəbində
oxumuşdum, təcrübəm
də az idi. Çıxılmaz vəziyyətə düşmüşdüm.
Öz-özümə “mən
bu nəhənglikdə
işin öhdəsindən
necə gələcəm”
sualını verirdim.
Çünki işin
böyük hissəsi
ikinci rejissorun üzərinə düşürdü.
Düzü, qorxdum və işdən imtina elədim. Xəbər kinostudiyanın
direktoru Adil İsgəndərova
çatdı. Çox
keçmədən çağırtdırdı.
Getdim. Dedi: “Qadam, eşitdim filmdən imtina edirsən”. Mən də həqiqəti dedim. Məsuliyyəti və yükün ağırlığını izah etdim. Maraqlı
bir baxışı vardı. Gözlərini qıyıb, məni təpədən dırnağa
süzəndən sonra
“Neynək, get Xalidənin
yanına (katibəsi idi), ondan bir
parça kağız
al, ərizəni yaz. Daha sən mənə
lazım deyilsən” dedi. Siz təsəvvür
edin də halımı? Elə bildim ayağımın altından yer qaçdı. Güclə
bu işə girib, az-çox özümü tanıdıram.
Üstəlik də özümdən də böyük kino arzularım
var. Qaldım məəttəl.
İndi etiraz eləməyimin
də yeri yoxdur. Adil müəllimdir
e qarşımdakı. Rəhmətlik
nə qədər zarafatcıl olsa da, çox kəskin adam idi. Necə
deyərlər, əli
ətəyindən uzun
kinostudiyanın dəhlizləri
ilə gəzişirəm.
Bu vaxt rəhmətlik
Arif Babayevi gördüm. Dublyajda idi. Vəziyyəti ona danışdım. Sözsüz ki, məsləhətlərini
verdi, ürəkləndirdi,
get işlə dedi. Özümü topladım.
Bilirdim ki, Həsən
Seyidbəyli qızışdırıb
Adil müəllimi. Az-çox
qulağıma çatmışdı.
Verdim özümü
Həsən müəllimin
yanına. Filminin ikinci rejissoru olmağa razılaşdığımı
dedim. Həsən müəllim də cəld gedib “Adil, cavandır, səhvin anladı, işləyəcək”
dedi və mən beləcə, o filmdə də, kinoda da qaldım. Allah hər ikisinə rəhmət eləsin. Onların bu qətiyyəti olmasaydı,
mən bu tarixi filmlər silsiləsinə qoşula
bilməzdim.
– Sadəlövh bir sual: ikinci rejissorun
vəzifəsi nədir?
– Rejissor ssenarisindən sonadək bütün işdə ikinci rejissor prosesin içindədir. Belə deyim də, hər məsələdə
yaxasından yapışılan
adam ikinci rejissordur (gülür). Adətən deyirdilər
ki, yağış yağanda
da təxirə düşən
çəkilişin günahı
ikinci rejissordadır. Sözsüz ki, yarızarafat
olsa da. SSRİ-də ikinci rejissora “qərargah rəisi” deyirdilər. Bütün işlərin məsuliyyətini
daşıyan, cavabdeh
bizik. Düzdür, heyətdə kömək
edənlər çox
olur, amma əsas yük ikinci rejissorundur. Şikayət eləmirdik,
maaşı yaxşı
idi axı. Məsələn, quruluşçu
rejissorun maaşı
300 manat idi. Onu da hər rejissor almırdı ha. Rejissorun kateqoriyasına görə dəyişirdi.
Üç filmimdən
sonra mənim də kateqoriyam qalxdı və maaşım oldu 300 manat. Əmək kitabçam da belə yazılıb: yüksək
kateqoriyalı kinorejissor.
Çətin və kateqoriyalı filmlərdə
işləmişəm deyə
əməkhaqqım da çox
idi, hətta filmin direktorundan da yüksək. Bundan başqa, qonorar da vardı. Onlar bilirdilər ki, kimin çiynində hansı yük var, kim nə edir.
– Bu mənada, ən çətin çəkiliş
prosesi hansı filmdə olub?
– “Babək” filmində. Çünki orada kütləvi səhnələr
çox idi, şərait də yox. Çəkiliş olan ərazidə bir ağaca da rast gəlməzdin. Söhbət məndən
getmir. Orada təxminən 5 min insan vardı. Təsadüfi deyil ki, o film ən çox kütləvi səhnənin olduğu ekran əsəridir. Onun üçün Moskvadan xüsusi atlılar alayı gəlmişdi. Əsasən
də məkan çəkilişləri, isti,
şəraitsizlik və
insan amili. Amma çətin də olsa öhdəsindən gəldik. Qoyun bir az özümüzü
tərifləyim də.
Moskvada elə filmlər üçün
7-8 assistent, 2-3 rejissor
ayrılırdı. Bizdə
isə bu say uzağı 2-3 assistentlə
bitirdi. Amma yük bərabər idi. “Nəsimi” də ağır iş istəyən film idi. Sıralasaq, üçüncüsü
“Dədə Qorqud” olar. Ən çox
maliyyə sərf olunan da “Babək”i
saysaq, o, kinostudiyanın
ən miqyaslı işi sayılmalıdır.
– Quruluşçu rejissor ilə ikinci rejissor arasındakı yaradıcı münasibətdən
danışaq.
Yəqin burada dialoqsuz mümkün olmaz. Bir də bütün zərbələri
ikinci rejissor alır, deyirsiniz...
– Bəli, zərbəni alır. Amma ikinci rejissor da insandır və mütləq bir gün özündən
çıxa bilər.
Məndə bu hal “Nəsimi”də
yaşandı. Rəhmətlik
Həsən Seyidbəyli
yaxşı insan idi, sadəcə, arada olur da. Mənə oğlum deyə xitab edirdi. İşləməkdən
yorulmazdı. Mənə
görə, aktyorlarla
ən yaxşı işləyən də məhz o idi. Amma çəkilişlərdən birinin təxirə düşməsi, daha doğrusu, onun bir təlimatının mənə, mənim də dəyişən çəkiliş planı
ilə bağlı xəbərimin ona çatmamağı, yəni
rabitəsizlik səbəbindən
aləm dəydi bir-birinə. Cavanam da, mən də ani səbirsizliklə şələ-şüləmi
yığıb qayıtdım
Bakıya. Bütün
məsələ də
bundan sonra başladı. Filmin direktoru Bəşir Quliyev də qəflətən dünyasını
dəyişdi. Aləm
qarışdı. Mənim
acıq eləyib gəlməyimlə Həsən
müəllim lap özündən
çıxır, qalan
iki günün çəkilişini də
ləğv edir və heyət kinostudiyaya qayıdır. Gəlir Adil müəllimin
yanına, bütün
hirsini qrupun üzərinə tökür,
heyətin kateqoriyasının
aşağı salınmasını
istəyir. Uşaqlar zəng elədilər ki,
“Akif, gəl, qırğındı”.
Yetirdim özümü.
Kateqoriyalar aşağı
düşsə, 3 ili
itiririk. Sözsüz
ki, üzrxahlıq etdim,
barışdıq. Ruhu
şad olsun, durdu və Adil müəllimə nə dedi-nə demədi, sonra hər şey yoluna qoyuldu. Amma ümumən çəkiliş proseslərimiz
çox rahat, şən, qaynar keçərdi. Bunlar arasında ən zövq alıb, dincələrək yorulduğum
“Dərviş Parisi partladır” filmi idi. İlahi, o günlər yadıma düşəndə
elə bilirəm ömür gözümü
açıb-yumunca keçib.
Heyətə baxın,
görün, necə nəhəng sənətkarlar
vardı. Hayıf o günlərdən. Yəqin
bilirsiniz, o film əslində
Kamil Rüstəmbəyova verilmişdi.
Bir-iki məkan çəkilişindən sonra
bədii şura kadrlara baxdı və filmin çəkilişləri dayandırıldı.
Belə olduqda operator Zaur Məhərrəmov da
filmdən çıxdı.
Amma istehsalatda fasilə
uzun çəkmədi
və iş Şamil Mahmudbəyova verildi.
– Kinostudiyanın dəhlizlərinin
qaynayan dövrünü
yaşamışınız. İndi o sükut sizi üzmür ki?
– Yaman yaralı yerimə toxundunuz. Bu məni çox ağrıdır. Tək məni yox, hamımızı. Qarşıdan
“Kino günü” gəlir,
istəmirdim kövrəlim.
Yəqin qocalıqdandır,
ürəyim bu anlar yerindən çıxır, gözlərim
sözümə baxmır.
Bağışlayın, icazənizlə,
fasilə edək... Hə, keçmiş məni həmişə belə kövrəldir. Təsəvvür edin, il ərzində irili-xırdalı
10 film çəkilə, hər
an həyat qaynaya.
Sonra da gəlib bu hala düşəsən.
Ürəyim ağrıyır. Amma yenə də ümidliyəm və inanıram ki, kinomuz o çağlayan dövrünə qayıdacaq.
Ümidli nəsil var.
– Kinomuzun çətin dövrünü – 90-cı illəri
də görmüsünüz.
Məsələn, Tofiq
Tağızadənin öz
hesabına çəkdiyi
“O dünyadan salam”da ikinci rejissor olmusunuz...
– Bilirsiniz ki, Tofiq müəllimin ən böyük arzusu o filmi çəkmək idi?! İllərlə o ssenarini
şuradan keçirə
bilmirdi. Amma inadla “çəkəcəm” deyirdi.
O vaxt “Vətən” cəmiyyəti vardı. Onların toplantısına
gedərək filminin taleyini həll edib, maliyyə aldı. Özü də söz verdi ki, qaytaracaq. Kinonun heç kimin yadına düşmədiyi məqamda
o filmi çəkdi və
cəmiyyətin də
pulunu qaytardı. Amma necə qaytardı, bilmədim. Ən əsası o öz arzusunu reallaşırdı,
hətta filmi bacısına
vəsiyyət etdi. Tofiq müəllimin son
filmi “Köpək” idi.
Amma təəssüf ki, həmin
vaxt mən Eldar Quliyevlə işləyirdim deyə gələ bilmədim. Ruhları şad olsun, hamısı gözəl insanlar idi. Hamısından sevgi, mehribanlıq gördüm. Amma ən əliaçığı Tofiq
müəllim idi. Heç vaxt “yox” deməzdi. Yazıq Tofiq müəllim film ilə yaşayırdı. Xəstəxanada
yatanda mənə
“1905-ci ildə” filminin
ssenarisini göstərdi,
“Sağalan kimi bu filmi çəkəcəm,
mənimlə işləyərsən?”
dedi. Sözsüz ki,
“hə” cavabını
verdim. Amma bilirdik ki, çox az vaxtı
qalıb, iki günə dünyasını
dəyişdi.
– Epizodik də olsa, hansısa filmdə çəkilmisiniz?
– Bəli, iki
filmdə. “Uşaqlığın
son gecəsi”ndə
maşını ilə
kadra düşən iri gün eynəkli
oğlan mənəm.
O da təsadüfən
oldu. Həmin vaxtlar maşınlı adamlar az idi.
Bir tanış oğlan vardı, vədələşdiyimiz vaxt
çəkiliş meydanına
gəlmədi. Artıq
gün batırdı.
Bax, o kadra məni çəkdilər.
Bir də rəhmətlik Rasim Ocaqovun “Güllər” bədii-sənədli filmində
qucağında gül
dəstəsi ilə keçən mənəm.
Bax belə, iki kadrda mən
də varam. Amma “Ad günü” filmində baş rol üçün Hacı İsmayılovla birgə sınaq çəkilişində də
olmuşam. Rasim Ocaqov “o rolda səni görürəm”
desə də, alınmadı, bir növ istəmədim.
– Ürəyinizdən quruluşçu rejissor olmaq istəyi keçibmi?
– Əlbəttə, keçib. Amma o vaxt bu elə
də asan deyildi. Kinoda təcrübə yığmaq,
sonra öz filmimi çəkmək istəyirdim. Amma Moskvaya təhsilin arxasınca getmədim. Heç imkanım da olmadı. Sonradan da nə
film verildi, nə də mən istədim. Vallah, heç təəssüflənmirəm də. Gör, nə qədər filmdə işləmişəm,
necə sənətkarlar
görmüşəm.
– İşlədiyiniz filmlərə indi baxanda ən çox nələrə diqqət edirsiniz?
– Daha çox
titrlərə baxıram,
öz adımı görən kimi də bambaşqa oluram. Elə bil cavanlaşıram, ruhum qanad açır,
bir anda gedirəm çəkiliş
prosesinə, o illərə.
– Övladlarınızdan kinoya maraq göstərən
oldu?
– Kino başımı
qatdı, gec evləndim. Bir qızım, iki nəvəm var. Yox, kinoya həvəsləri
elə tamaşaçı
kimidir.
– İndiki kinoda
arzunuz nədir?
– Futbolu çox
sevirəm və təəssüf ki, kinematoqrafiyamız o mövzuda
film çəkməyib.
Futbol mövzusunda bədii film çəkmək. Arzudur da, edirəm, kimə nə ziyanı?
– Kino işçilərinə
sözünüz...
– Talantlı, maraqlı və düşüncəli nəsil
var. Sadəcə şərait yaratmaq, dəstək olmaq lazımdır. İnanıram
ki, kinoya vurğun adamlar bizi kinosuz qoymazlar.
Kino gününüz
mübarək, dostlar.
Söhbətləşdi: Həmidə Nizamiqızı
Mədəniyyət
.- 2023.- 2 avqust.- S.6.