Hər yazılan tarix olmasa da...
Paşa Kərimov: “İnstituta yeni əlyazma nümunələri
daxil olanda əvvəlcə karantində
saxlanılır”
Hər il yanvarın 23-ü bir sıra ölkələrdə
“Xətt günü” və ya “Əlyazısı
günü” kimi qeyd
olunur. Birləşmiş Ştatların “Müstəqillik
Bəyannaməsi”nə (1776) imza atan dövlət
xadimi Con Henkokun
(1737-1793) doğum günü
ilə bağlı olan günün məqsədi insanlara əlyazısının unikallığını,
əl ilə yazı yazmağın vacibliyini xatırlatmaqdır.
Dövrümüzdə texnoloji yeniliklər müasir insanı öz fikirlərini əli ilə yazaraq ifadə etməkdən uzaqlaşdırıb. Amma bütün
hallarda yazı qalıcılıq baxımından
tarixdir və bizim keçmiş barədə ən unikal mənbəyimizdir.
Bu mənada AMEA-nın
Məhəmməd Füzuli
adına Əlyazmalar İnstitutu Orta əsrlər Şərq yazılı abidələrinin toplanılması,
sistemləşdirilməsi, mühafizəsi və nəşri üzrə vahid bir mərkəz
kimi mühüm elmi tədqiqat mərkəzidir. Burada Orta əsr elmlərinin
bütün sahələrini
– tibb, astronomiya, riyaziyyat, mineralogiya, poetika, fəlsəfə, teologiya, hüquqşünaslıq,
qrammatika, tarix, coğrafiya və s. əhatə edən nadir əlyazma kolleksiyaları saxlanılır.
Hazırda Əlyazmalar İnstitutunda
40 mindən artıq
material vardır. Bunlardan 12 minə qədəri
ərəb qrafikalı
əlyazmalarıdır ki,
IX-XX əsrlərdə yazılıb
və ya üzü köçürülüb.
İnstitutun icraçı direktoru filologiya elmləri doktoru Paşa Kərimovla elmi mərkəz barədə
söhbət etdik.
– Bu gün informasiya texnologiyaları dövründə
əl yazısının
əhəmiyyəti nədir?
– Mən bu fikirdəyəm
ki, rəqəmsal texnologiyalar tərəqqiyə
çatdıqca əlyazısının
əhəmiyyəti daha
da artacaq. Doğrudur, bu gün bunu
bir çoxları başa düşmürlər.
Çoxumuz əl ilə
yazmağı yadırğamışıq.
Xarici ölkələrdə bunu
daha çox görmüşəm. Qələmi düzgün tutmağı,
fikrini əl ilə yazmağı vərdişdən çıxaranlar
çoxdur. Yazıdan, qələmdən
istifadə etmədən
ünsiyyəti texnoloji
vasitələrə keçirməyin
“məhsuludur” bu. Bunun
gələcək üçün
fəsadları da olacaq. Necə ki, indi kitabın önəmini anlamırlar, eləcə də yazı vərdişlərinin fiziki
və mənəvi əhəmiyyətini də
sonra dərk edəcəklər.
– İnstitutda qorunan
əlyazmalar və onların tarixi haqqında məlumat verərdiniz.
– Əlyazmalar İnstitutunda
saxlanılan ən qədim əlyazma IX əsrə aid edilən dəri üzərində
yazılmış Quranın
“Ən-Nisa” (“Qadınlar”)
surəsinin bir hissəsidir. Üzərində
qeyd olan ən qədim əlyazmalardan biri X əsrin sonunda tanınmış leksikoqraf
İsmail əl-Cövhəri
tərəfindən tərtib
edilmiş klassik ərəb dilinin izahlı ensiklopedik lüğəti hesab edilən “Əs-sihah” əsərinin əlyazmasıdır
ki, 1117-ci ildə avtoqraf nüsxəsindən
üzü köçürülüb.
Əbu Əli ibn Sinanın
“Qanun fi-t-tibb” (“Tibbi qanun”)
əsəri (II cild) ərəb dilində yazılmış, tibbə
və farmakologiyaya aid
məşhur risalədir.
1143-cü ildə, müəllifin
ölümündən 104 il sonra Bağdadda nəsx xətti ilə köçürülüb. Dünyada qədimliyinə
görə ən
nadir nüsxələrdən biridir və tibb elminin inkişafına
ciddi təsir göstərmiş fundamental əsərlərdən
hesab edilir. İbn Sinanın bu əsərinin keçən
əsrin 80-ci illərində
rus və özbək dillərində
Daşkənddə nəşri
zamanı Özbəkistan
alimləri ikinci kitabın elmi-tənqidi mətnini tərtib etmək üçün Bakı əlyazmasından
əsas nüsxə kimi istifadə ediblər.
İnstitutdakı əlyazmalar, əsasən,
İslam dünyasına,
Azərbaycana aid ərəb,
fars və
türk dillərindəki
yazılı nümunələrdir.
Bunların ərəbcə və farsca olmaları o demək deyil ki, bizim
deyil. Azərbaycan alimlərinin, şairlərinin,
ən böyük nailiyyəti yüksək savadı ilə yanaşı, iki və üç dil bilmələri idi.
– Fərqli dillərdəki əlyazmaların Azərbaycana
mənsubluğunu müəyyən
edən əsas mənbə, sözsüz
ki, müəllifləridir.
Başqa
hansı nüanslar var?
– Bəli, əlyazmaların
müəllifləri ilkin
mənbədir. Amma bəzən
müəllifin adı
itdiyindən, yaxud cildlənməsində, xəttat
tərəfindən köçürülməsi
prosesində müəllif
qeyd edilməsə belə, üslub və ifadə formasından da aid olduğu şəxsi təyin etmək olur. Bu barədə,
demək olar ki, heç yanılmamışıq.
– Əlyazmanın dövrü
necə müəyyən
olunur?
– Bu, ekspertiza ilə müəyyən edilir. Amma burada bir məsələ
də var. Əgər
üzərində dəqiq
tarix və ya ona işarə
verən bir təsvir yoxdursa, bu, qeyri-dəqiq məlumat hesab olunur. Ola bilsin,
çox qədimdir, amma qeydiyyat aparılmayıb, yaxud da o qeyd olan
hissəsi cırılıb.
Bu o demək deyil ki, biz onun dövrlüyünü
müəyyən edə
bilmirik...
– Fonddakı türkcə ən qədim mənbə hansıdır?
– Təəssüf ki, yoxdur. Orta Asiyada,
Rusiyada, Monqolustanda belə yazı nümunələri var, amma bizə gəlib çıxmayıb.
– Azərbaycan müəlliflərindən
daha çox kimlərin əlyazmaları
var və bunlar hansı sahələri əhatə
edir?
– Bizdə Orta Asiya müəlliflərinin
əlyazmaları daha çoxdur. Məsələn, ən çox
əlyazması olan
(500-dən çoxdur) fars-tacik
şairi Əbdürrəhman
Camidir. Əlyazmaların çoxluğu onun
daha çox oxunmasının göstəricisidir.
Hafiz Şirazinin şeirləri, Məhəmməd
Füzulinin, Əlişir
Nəvainin əsərlərinin
əlyazmaları da çoxdur. Bu o deməkdir ki, sözügedən müəlliflərə
kütləvi maraq çox olub.
– Bir qədər də əlyazmaların tədqiqindən danışsaq...
– İnstitut olaraq prioritet fəaliyyət istiqamətimiz azərbaycanşünaslıqdır. Burada eləcə də qorunan abidələrin mühafizə şəraitinin daim müasirləşdirilməsi, onların müntəzəm dezinfeksiya, gigiyena və bərpası məsələlərinin həlli, əlyazmaların kataloqlaşdırılması və sistemləşdirilməsi, onların tədqiqi həyata keçirilir. Tədqiqatda ən vacib məsələ isə, sözsüz ki, bərpadır. Bizdə əlyazmaların bərpası laboratoriyası fəaliyyət göstərir, burada kimyaçılar, bioloqlar çalışır. Hazırda dünyada tətbiq olunan bərpa texnologiyaları bizdə də var. Bərpa zamanı çoxsaylı preparatlar lazım olur. Onların bəzisini Almaniyada yaşayan alim dostlarımdan xahiş edirəm, göndərirlər. Məsələn, bir məqamı deyim: əlyazmalarda adi yapışqandan istifadə etmək olmaz. Çünki onun tərkibi sonradan qurd yaradır. Qeyri-üzvi vasitələrdən, cihazlardan da paralel istifadə edilir. Əlyazmaların təmizlənməsi və cildlənməsi də ayrıca bir proses, elmdir və üzərində dayanmaq çox vaxt aparır. Orada uzun proseslər gedir. İnstitutumuza təzə əlyazma daxil olanda onları karantində saxlayırıq. Bu nümunələr birdən-birə əlyazmalara qarışsa, bunda olan xəstəliklər əvvəlki materiallara keçə bilər. Əlyazmaları vaxtaşırı təmizləyənlər, dərmanlayanlar var. Onu da deyim ki, hər texnologiyanı, yeni kəşfi də əlyazmalara tətbiq edə bilmirik. Bunun üçün də müəyyən zaman lazımdır. Həm də bilmək olmaz ki, bu texnologiyalar 20 ildən sonra əlyazmaları üçün hansı fəsadları törədə bilər... Bu məsələdə çox ehtiyatlı olmaq lazımdır. Mümkün qədər ənənəvi üsuldan istifadə edirik. Çünki onların əlyazmalara ziyan vermədiyini bilirik.
– Əlyazmaların alınması, bağışlanılması və mübadiləsi prosesi necə olur? Yəqin ki, bunun da müvafiq qiymətləndirmə cədvəli var?
– Sovetlər dövründə vahid sistem var idi. Böyük əlyazmaşünasımız, institutumuzun ilk direktoru Məmmədağa Sultanovun dəfələrlə əlyazmaların qiymətləndirməsi prosesində iştirak etmiş, ondan çox şey öyrənmişəm. İndi zaman dəyişib, vahid qiymət yoxdur. Satan bir qiymət qoyur, alan da başqa. Əslində, əlyazmanın qiymətləndirilməsi də mümkünsüzdür. Daha çox qədimliyinə, nəfisliyinə, müəllifinə və s. görə olur. Əsasən, fondumuzda olmayan əlyazmaların üzərində çox dayanırıq, onları arayıb-axtarırıq. Ümumiyyətlə, əlyazmalar üzərində iş böyük zövqdür. Həm də ağır işdir. Ömrümüz, sağlamlığımız, gözümüzün nuru gedir. Bu gün də olmasa, yəqin sonra əməyimizin dəyərini bilərlər...
– Gənc tədqiqatçıların bu sahəyə marağı necədir?
– Maraq göstərənlər var. Amma anlayırlar ki, uzun, gərgin əmək istəyən işdir. Ona görə də gənclər bu sahəyə az meyil edirlər. İçlərində bu işə sevgi ilə bağlananlar da çoxdur və bu da bizi sevindirir. Baxın, 45 ildən çoxdur bu sahədə çalışıram, adam qopa bilmir. Gənclərə, yeni tədqiqatçılara da belə dərin sevgi ilə bağlılığı arzu edirəm. Çünki bu elm sahəsi və bu fondlarda qorunanlar xalqımızın böyük maddi-mənəvi sərvətidir.
Söhbətləşdi:
Həmidə Nizamiqızı
Mədəniyyət.- 2023.- 25
yanvar.- S.6.