İki əsr öncə Gəncədən Avropaya düşən söz işığı

Mirzə Şəfi Vazeh-230

XIX əsrin birinci yarısında Azərbaycanda maarifçi mühitin formalaşmasında xidmətləri olan ziyalı mütəfəkkirlərdən biri də görkəmli şair, pedaqoq Mirzə Şəfi Vazehdir. Onun yaradıcılığı Azərbaycan-Avropa ədəbi-mədəni əlaqələrinin inkişafında özünəməxsus yer tutur. Ədəbi yaradıcılığının şöhrəti Avropaya da yayılmış şairin bu il anadan olmasının 230 illiyidir.

Mirzə Şəfi Kərbəlayı Sadıq oğlu Vazeh 1794-cü ildə Gəncədə memar ailəsində anadan olub. Əvvəl molla yanında, sonra mədrəsədə oxuyur. Erkən çağlardan poeziyaya maraq göstərən Şəfi mədrəsədə təhsilini başa vurandan sonra Azərbaycan və rus klassiklərinin əsərlərini, ərəb, fars ədəbiyyatını mütaliə edir və sufilik fəlsəfəsi ilə maraqlanır. Özü də bədii yaradıcılıqla məşğul olur.

O, yaradıcılığında insan mənəviyyatının bənzərsizliyini, həyat eşqini vəsf edir. “Yusif və Züleyxa”, “Sədi və şah” poemaları, qəzəl, rübai və aforizmləri ədəbi aləmdə maraqla qarşılanır.

Gəncədə “Divani-hikmət” (“Hikmət evi”) adlı ədəbi məclis yaradan şair Mirzə Mehdi Naci, Şeyx İbrahim Qüdsi, Ağa İsmayıl Zəbih, Molla Abbas Şölə kimi tanınmış şair və ziyalıları ətrafına toplayır. Azərbaycanda ilk ədəbi məclislərdən olan “Divani-hikmət” o dövrdə regionda ədəbiyyatın inkişafına öz müsbət təsirini göstərib.

Araşdırmalarda qeyd olunur ki, şairin yaradıcılığı, tədrisə və maarifçiliklə bağlı təşəbbüsləri din xadimləri tərəfindən birmənalı qarşılanmır, müəllifə təzyiqlər başlanır. Buna görə də Mirzə Şəfi 1840-cı ildə Gəncə şəhərini tərk edir. O vaxt Qafqazın mədəniyyət, elm və təhsil mərkəzi sayılan Tiflis şəhərinə köçür. Qafqaz Canişinliyində çalışan M.F.Axundzadənin köməkliyi ilə Tiflisdə şəhər məktəblərindən birində müəllim kimi işə düzəlir. Mükəmməl bildiyi “nəstəliq” xətti ilə yazıdan, sonra isə Şərq dilləri və ədəbiyyatından dərs deyir. Eyni zamanda “Divani-hikmət” məclisini burada bərpa edir. Məclisdə poeziya, fəlsəfə, etika və dövrün mühüm ictimai məsələlərinə dair fikir mübadiləsi aparılır. A.Bakıxanov, M.F.Axundzadə və o zaman Şərqə səyahətə çıxmış və yolu Tiflisdən düşən alman şairi Fridrix Bodenştedt bu ədəbi məclisin iştirakçısı olurlar.

Alman şair Vazehin yaradıcılığı ilə yaxından maraqlanır. Ondan Azərbaycan və fars dillərini öyrənir. Şərq səyahətini başa vurub Almaniyaya qayıdarkən Vazeh əlyazma halında olan şeir məcmuəsini ona hədiyyə edir. Bu haqda F.Bodenştedt “Şərqdə min bir gün” kitabında yazır: “Mən səyahətdən qayıdanda dostluq xatirəsi olaraq Mirzə Şəfi öz əsərlərindən ibarət bir şeir məcmuəsini mənə bağışladı və ona bir müqəddimə də yazdı”. Həmin müqəddimədə deyilirdi: “...Tələbəm və dostum olan Bodenştedt əfəndinin hörmət və iltimaslarına görə mən Mirzə Şəfi ona qəsidə, qəzəl, mürəbbeat, müqəttəat və məsnəvilərdən ibarət olan öz məcmueyi-əşarımı hədiyyə etdim”.

Almaniyaya qayıdan F.Bodenştedt həmin şeirləri alman dilinə çevirərək başqa Şərq şairlərinin əsərləri ilə birlikdə “Şərqdə min bir gün” (1850), “Mirzə Şəfi nəğmələri” (1851) adlı kitablarını nəşr etdirir. Hətta kitabın üz qabığında müəllifin portreti də verilir.

“Şərqdə min bir gün” kitabı Qərbdə böyük maraqla qarşılanır. Bu maraq şairin maarifçi ideyalarında insanı mənən, ruhən təmizləyən əməyin dəyərləndirməsi ilə bağlı idi. Şair daim həqiqət və doğrunun tərəfində olub. “Həqiqəti ifadə etməyin ən yaxşı yolu şeirdir” deyən şair şeirlə həqiqəti qardaş sanır:

Qoy sən həqiqəti söyləyən zaman,

Qopsun min təhlükə, qopsun min tufan.

Gəl baxma, bunlara ey Mirzə Şəfi,

Uca tut daima arı, şərəfi.

Mirzə Şəfi dini xurafata qarşı barışmaz mövqe nümayiş etdirib. Şairin fikrincə, insan bir dəfə dünyaya gəlir və onun iki həyatı olmur. Ona görə də insan xoşbəxt olmaq üçün çalışmalı və cənnəti bu dünyada axtarmalıdır. Müəllifin bununla bağlı çoxsaylı aforizmləri var.

Tezliklə şairin şeirləri ingilis, fransız, italyan, polyak, macar, rus və başqa dillərə tərcümə edilir. F.Bodenştedtin 1851-ci ildə çap etdirdiyi “Mirzə Şəfi nəğmələri” adlı kitabda öz müəllimi və onun şeirlərini necə tərcümə etməsi ilə bağlı söhbət açır. Şairin şeirlərinin Avropada böyük şöhrət qazandığını görən F.Bodenştedt bu əsərlərin ona məxsus olduğunu bildirir. 1875-ci ildə özünü həmin şeirlərin müəllifi elan edir. Lakin uzun illər sonra tarixi ədalət yerini tapır. Bu əsərlərin gerçək müəllifinin Mirzə Şəfi olduğu dünyaya məlum olur. Bodenştedt, gec də olsa, nəşr etdirdiyi poetik incilərin Vazehə məxsus olduğunu etiraf edir...

Mirzə Şəfi isə ömrünü bütün bu olaylardan xəbərsiz başa vurur. 1848-ci ildə Gəncəyə qayıdır. Qəza məktəbində müəllim kimi fəaliyyətə başlayır. 1850-ci ildə yenə Tiflisə dönür, gimnaziyada yenidən Azərbaycan və fars dillərini tədris edir, eyni zamanda bədii yaradıcılıqla məşğul olur.

M.Ş.Vazeh 1852-ci ildə Tiflis gimnaziyasının Şərq dilləri müəllimi İvan Qriqoryevlə müştərək “Kitabi-türki” adlı Azərbaycan dilində ilk dərs vəsaiti tərtib edir. Kitab gimnaziya və qəza məktəblərində uzun müddət istifadə olunub.

58 illik ömrünün böyük hissəsini ədəbi yaradıcılığa, maarif və mədəniyyətin inkişafına həsr edən Mirzə Şəfi Vazeh 28 noyabr 1852-ci ildə Tiflisdə dünyasını dəyişib və orada dəfn olunub.

Savalan Fərəcov

Mədəniyyət.- 2024.- 7 fevral,№9-10.- S.6.