Erməni ekspansionizmi – tarixin qara ləkəsi
Ermənilərin sərsəmliyi ilə bənzəri
olmayan “böyük Ermənistan” ideyasından zaman-zaman
müxtəlif xalqların zərər çəkdiyi tarixi
bir gerçəkdir. XIX əsrin əvvəlində –
Rusiya-İran və Rusiya-Osmanlı müharibələrinin nəticələrindən
biri də ermənilərin çar Rusiyasının Cənubi
Qafqazda ilhaq etdiyi ərazilərə – tarixi Azərbaycan
torpaqlarına köçürülərək yerləşdirilməsi
oldu. Beləcə, regionda gələcək erməni dövlətinin
təməlləri atılmağa başlandı. Həmin
savaşlardan birinin, 1826–1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsinin
başa çatmasının, Azərbaycan torpaqlarının
Araz çayı boyunca ikiyə bölünməsinin (10 fevral
1828-ci il, Türkmənçay müqaviləsi)
ildönümündə erməni ekspansionizminin tarixinə bir
daha nəzər salmaq istərdik...
Qeyd etmək vacibdir ki, tarixi mənbələrə
görə, ermənilər ərazi baxımından Qafqazdan kənarda,
Kiçik Asiyada, Van gölü ətrafında, Fərat və
Dəclə çaylarının sahilində
yaşayırdı. Bunu vaxtilə ermənilərin özləri
də təsdiq edirdi. Baxmayaraq ki, ermənilərin əsl “vətəni”
Rusiya imperiyasının hüdudlarından kənarda yerləşib,
onlar yalnız sonrakı əsrlərdə Qafqaz ərazisinin
müxtəlif yerlərində məskunlaşmışlar.
1828-ci ildə I Nikolayın fərmanı ilə İrəvan
xanlığının yerində süni “Erməni vilayəti”
yaradıldıqdan sonra ləğv edilmiş Naxçıvan
xanlığının da bir hissəsi bura daxil edildi və
bundan sonra həmin ərazi 1850-ci ildə yaradılan İrəvan
quberniyasının tərkibində qaldı. İrandan
Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülən
ermənilər əsasən Qarabağ, İrəvan,
Naxçıvan, Göyçə və Zəngəzur
mahallarında məskunlaşdırılırdı. Təsadüfi
deyil ki, çar administrasiyası Azərbaycanın məhz bu
bölgələrini seçirdi. Çünki bu ərazilərdə
bir çox qədim alban qəbiristanlıqları, məbədləri,
müxtəlif tarixi abidələri vardı. Alban əhalisinin
özü az idi. Çar hakimiyyəti ermənilərin Qafqaz
Albaniyasının bütün tarixi və mədəni abidələrini
mənimsəmələri üçün hər cür
şərait yaradırdı.
Qərbi Azərbaycan tarixi Azərbaycan
torpaqlarının bir hissəsidir. Bu mövzu uzun illər
tarixçilərimizə əsasən qapalı idi. Yalnız
XX əsrin 90-cı illərində Azərbaycan dövlət
müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra bu məsələ
dərin və hərtərəfli tədqiqat mövzusuna
çevrildi. Bu torpaqların əzəli Azərbaycan
torpaqları olduğunu sübut edən çoxsaylı faktlar
və mənbələr var. Sözügedən ərazilərdə
müxtəlif dövrlərə aid maddi mədəniyyət
abidələri aşkar edilib. Zəngəzur ərazisində
Qarakilsə və Soyuqbulaqda, Urud kəndində qədim
qayaüstü rəsmlər var. Onlar Qobustan və Gəmiqaya
qayaüstü rəsmlərinin prototiplərinə aid edilir.
Bu abidələr qədim türklərin burada
yaşadığının bariz sübutudur. Bu baxımdan qəbirüstü
abidələr də maraq doğurur. Zəngəzur ərazisində,
Urud kəndində 1927-ci ildə rus alimi V.Sısoyev qoç
heykəllərinin olduğu böyük bir müsəlman qəbiristanlığı
aşkar etmişdi.
Uzun müddət ərzində azərbaycanlıların
bu torpaqlardan planlı şəkildə çıxarılması
həyata keçirilmiş, nəticə etibarilə əzəli
torpaqlarımız erməniləşdirilmişdir. İrəvan
xanlığının Rusiyaya birləşdirilməsindən
sonra isə bu proses daha da intensivləşdi. Əzəli Azərbaycan
toponimləri və hidronimləri dəyişdirildi, müsəlman
məscidləri və digər memarlıq abidələri
dağıdıldı, alban məbədləri isə erməni
məbədlərinə “çevrildi”.
Tamamilə aydındır ki, qədimdə ermənilərin
Cənubi Qafqazda heç bir dövlət təsisatı
olmayıb. İrəvan ərazisində tarixən azərbaycanlılar
yaşayıb, bunu mahal və məhəllə adları bir
daha sübut edir.
Qeyd etmək vacibdir ki, Azərbaycanın qədim və
Orta əsrlər dövlət quruluşlarının
beşiyi olan Qarabağ, Naxçıvan, Zəngəzur ərazilərinin
Xalq Cümhuriyyəti (1918 – 1920) dövründə
qoparılması ideyası erməni siyasi partiyalarının
çoxsaylı sənədlərinin əsas süjetini təşkil
edirdi. Oxucuda elə bir fikir yarana bilər ki, Azərbaycan və
Ermənistan respublikalarının Sovet İttifaqının tərkibində
mövcud olduğu dövrdə erməni siyasi ekstremizmi öz
fəaliyyətini dayandırıb və yalnız SSRİ
dağıldığı zaman özünü büruzə
verib. Əminliklə demək lazımdır ki, bu ictimai-siyasi
“fenomen” sosialist ideologiyasının hakimiyyəti
dövründə də mövcud idi, lakin gizli,
üstüörtülü xarakter daşıyırdı. Erməni
siyasi ekstremizminin gizli təzahürünün birinci
formasına misal olaraq ötən əsrin 20-ci illərinin əvvəllərində
Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsində
Sarkis Sarkisov, Anastas Mikoyan və başqaları kimi erməni
millətindən olan şəxslərin rəhbər vəzifələrdə
“fəaliyyətini” göstərmək olar.
Erməni siyasi ekstremizminin gizli təzahürünün
daha bir faktı sovet rəhbərliyində kök
salmış Anastas Mikoyan və İvan Tevosyanın himayəsi
altında Ermənistan SSR-in rəhbərliyi tərəfindən
əcnəbi ermənilərin repatriasiyası haqqında qərar
layihəsinin hazırlanması ilə bağlıdır. 1946
– 1949-cu illər xaricdəki ermənilərin Sovet Ermənistanına
kütləvi şəkildə repatriasiyası ilə əlamətdar
oldu. Üç il ərzində oraya 90 minə yaxın erməni
köçdü. Bu da, nəticə etibarilə, SSRİ
Nazirlər Sovetinin “Kolxozçuların və digər azərbaycanlı
əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kür-Araz
ovalığına köçürülməsi haqqında”
qərarın (1947) icrası ilə müşayiət olundu.
Ümumiyyətlə, Dağlıq Qarabağın Ermənistana
verilməsi məsələsinin irəli sürülməsi,
bir qayda olaraq, sovet dövlətinin tarixinin dönüş
nöqtələrinə təsadüf edir. Stalinin
ölümündən sonra SSRİ-də rəhbərliyin dəyişməsi
və Sov.İKP-nin XX qurultayında onun şəxsiyyətinə
pərəstişliyinə son verilməsi də bu baxımdan
istisna deyildi.
1960-cı ilin dekabrında Sov.İKP MK-dan Azərbaycan
Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə
müraciət daxil olur. Həmin müraciət Bostonda
(ABŞ) nəşr olunan “Baykar” (“Mübarizə”) qəzetinin
18 oktyabr 1960-cı il tarixli nömrəsində dərc
edilmişdi. Qəzet ABŞ-dəkı erməni diasporunun
maraqlarını təcəssüm etdirən ruhani tipli erməni
millətçi partiyasının orqanı idi. Mətndə
sovet Azərbaycanına ünvanlanan belə bir təşəkkürnamə
də yer alırdı: “Şübhə yoxdur ki, minlərlə
Naxçıvan və Qarabağ ermənilərinin əsl erməni
kimi, muxtar vilayətlərdə yetişməsində və təhsil
almalarında öz məktəbləri, kitabları, teatrı
ilə fədakarcasına xidmət edən Azərbaycana minnətdardırlar”.
O zamankı respublika rəhbərliyinin Azərbaycanın
ərazi bütövlüyü ilə bağlı mövqeyi
qəti və sarsılmaz idi. Sözügedən məsələnin
Moskvadakı müzakirələrində Azərbaycan KP
MK-nın birinci katibi Vəli Axundov Azərbaycan rəhbərliyinin
ərazi deformasiyalarının qarşısının
alınması üçün prinsipial mövqeyini ifadə
etmişdi.
Erməni ekstremizminin Azərbaycan SSR-ə təzyiq
göstərən cərəyanının
qarşısını alan və puça çıxaran isə
böyük dövlət xadimi Heydər Əliyevin SSRİ
Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini kimi Sovet
İttifaqında dövlət hakimiyyəti rəhbərliyində
olduğu tarixi dövr oldu. Heydər Əliyevin sarsılmaz
nüfuzu, müdrikliyi, dərin zəkası və xalqına
olan böyük sevgisi bütün bu müddət ərzində
yeni ərazi təxribatları törətməyə cəsarət
edə bilməyən istər xarici, istərsə də
Rusiyadakı “beşinci kolon” ermənilərinin həvəsini
qursağında qoydu.
Təsadüfi deyil ki, Ermənistanın Azərbaycana
qarşı ərazi iddiaları və bu zəmində
işğalçılıq siyasəti də Heydər
Əliyevin SSRİ rəhbərliyindəki vəzifələrindən
getməsindən sonra başlandı. Bununla belə,
keçmişdən dərs almayan, Azərbaycan xalqına qarşı
radikal ekstremizmi ilə seçilən erməni siyasi qüvvələri
də, əslində, gündən-günə öz ölkələrini
“dənizdən-dənizə Ermənistan” yaratmaq kimi mifoloji
bir ideyanın iflasının yeni mərhələsinə
yaxınlaşdırırdı. Otuzillik işğala Azərbaycanın
siyasi-hərbi qüdrəti ilə son qoyulması bunu bir daha
nümayiş etdirdi.
2020-ci ildə 44 günlük Vətən müharibəsinin
Zəfərlə başa çatması Ali Baş Komandan,
Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə reallaşan
bu qalibiyyətlərin təməlini illər öncə qoyan
Ulu öndər Heydər Əliyevin siyasi dühasının
da təntənəsi idi.
Vətən müharibəsindəki Qələbənin
məntiqi davamı – 2023-cü ilin 19-20 sentyabrında Azərbaycanın
bütün ərazisində suverenliyinin tam bərqərar
olması idi. Azərbaycanın bu Zəfər salnaməsi erməni
ekspansionizminə sarsıdıcı zərbə oldu və o sərsəm,
mifik ideyanı da tarixin küllüyünə atdı...
Lətifə Məmmədova,
Yasamal rayon MKS-nin direktoru tarix üzrə fəlsəfə
doktoru
Mədəniyyət.-2024.-9 fevral,¹(11).- S.6.