“Cəfər Cabbarlı yaşasaydı, repressiyadan kənarda qala bilərdi...”

Asif Rüstəmli: “Cabbarlı 1929-cu ildə Şuşada olmuş, orada Pedaqoji Texnikumun tələbələri ilə görüşmüşdü”

Bu il böyük yazıçı və dramaturq Cəfər Cabbarlının (1899–1934) anadan olmasının 125 illiyidir. Müsahibimiz Cabbarlı irsinin tanınmış tədqiqatçısı, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun baş elmi işçisi, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Asif Rüstəmlidir. 2024-cü il Asif müəllim üçün də əlamətdardır – 70 illiyini qeyd edir.

Asif Rüstəmli 1954-cü il fevralın 16-da Ağcabədi rayonunun Qiyaməddinli kəndində anadan olub. Azərbaycan Dövlət Universitetini (indiki BDU) bitirib. 15 kitabın, 350-dən çox elmi, publisistik məqalənin müəllifidir. Araşdırmalarının əsas istiqamətini cabbarlışünaslıq təşkil edir. C.Cabbarlının kitablarına salınmamış 6 pyesini, 4 hekayəsini, 30-dək lirik və satirik şeirini, 60 ədəbi-tənqidi məqaləsini ilk dəfə toplayıb, ərəb qrafikasından transliterasiya və tərtib edib, ön söz, qeydlər və şərhlər yazaraq “Ədirnə fəthi” adı ilə 1996-cı ildə çap etdirib.

– Asif müəllim, 70 illik yubileyiniz münasibətilə təbrik edirik! Necə oldu elmi-tədqiqat işinə maraq göstərdiniz?

– Təbrikə görə çox sağ olun. Orta təhsilimi bitirib ali məktəbə hazırlaşırdım. Oxuduğum kitablara nəzər yetirdikdə gördüm ki, bəzən eyni əsər fərqli müəlliflərə aid edilir. Bəs, görəsən, əslində, əsərin müəllifi kimdir? Məhz bu tip suallar məni arxivlərə apardı. Beləliklə, bu ziddiyyətləri aradan qaldırmaq üçün tədqiqatlara başladım. Onu da qeyd edim ki, Cabbarlı mənim ilk tədqiqat sahəm deyildi. Ədəbiyyat İnstitutunda işlədiyim ilk vaxtlarda mollanəsrəddinçi şair “Bayraməli Abbaszadənin həyat və yaradıcılığı” mövzusunda namizədlik işi (fəlsəfə doktorluğu dissertasiyası – red.) götürdüm. Doğrudur, o dövrdə tanınmış alimlərimiz mənə məsləhət görürdülər ki, bu mövzunun çərçivəsi çox dardır, namizədlik işinin tələblərinə cavab verə biləcək nəticə ortaya qoya bilməyəcəksən. Ancaq mən yenə də bu mövzu üzərində israr etdim. Beləliklə, çox maraqlı bir monoqrafiya alındı. Monoqrafiyanın maraqlı alınmasının səbəbi orada gizli imzaların üzə çıxarılması idi. Mənə görə, bu dissertasiya işi mətnşünaslıq baxımından da dəyərlidir.

Tələbələrimin xoş sorağını eşidəndə sevincimin həddi-hüdudu olmur

– Pedaqoji fəaliyyətiniz də elə bu sahə ilə bağlıdır...

– Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində kafedra müdiri işləyən yaxın dostum, professor Nizaməddin Şəmsizadə 1996-cı ildə məni bu təhsil ocağında mətnşünaslıqdan dərs deməyə dəvət etdi. Mən də böyük məmnuniyyətlə bu təklifi qəbul elədim. Həmin ildən 2019-cu ilə qədər Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində işlədim. Fəxr edirəm ki, tələbələrimdən bir qismi elmi yolu seçdilər. Onların içərisində elmlər və fəlsəfə doktorları var. Bu gün dövlət qulluğunda, mədəniyyət sahəsində çalışan tələbələrim var ki, onların xoş sorağını eşidəndə sevincimin həddi-hüdudu olmur.

– Bildiyim qədər, bir müddət naşir kimi də fəaliyyət göstərmisiniz. Nə əcəb bu sahədə işlərinizi davam etdirmədiniz?

– Bəli, vaxtilə “Ozan” nəşriyyatını təsis etmişdim. Çox dəyərli nəşrlərimiz oldu. Ancaq həm pedaqoji, həm də elmi fəaliyyətimlə əlaqədar nəşriyyatdakı işimi davam etdirə bilmədim. 2009-cu ildə fəaliyyəti dayandırıldı.

– Ssenariləriniz əsasında bir sıra sənədli filmlər də çəkilib...

– Cümhuriyyətin ideoloqlarından biri, publisist, dramaturq, tərcüməçi Mirzə Bala Məmmədzadənin həyat və fəaliyyətinə həsr edilən “İstiqlal fədaisi” adlı sənədli film ssenarim əsasında çəkildi. Filmin bəzi hissələri onun doğulduğu Zirə qəsəbəsində lentə alındı. Orada M.B.Məmmədzadənin qohumları ilə görüşdüm, hətta onun doğulduğu evi də çəkdik. Ssenarim əsasında çəkilən digər bir sənədli film Gənclər və İdman Nazirliyinin sifarişçisi olduğu “Bir kərə yüksələn bayraq. Azərbaycan Cümhuriyyəti – 100” adlı ekran işidir.

Cabbarlının mədəniyyətimizdəki izləri əsrlər sonra da xatırlanacaq

– İndi isə gələk əsas elmi-tədqiqat sahənizə – Cəfər Cabbarlı mövzusuna. Onun Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətində yerini necə xarakterizə edərdiniz?

– Cəfər Cabbarlı həm çar Rusiyası, həm Cümhuriyyət, həm də sovetlər dövründə yaşayıb-yaradıb. Biz əgər onun əsərlərinin daxili rəmzi əlaqələrini nəzərdən keçirsək, bu üç epoxanı birləşdirən bir vəhdət olduğunu görərik. Mənə elə gəlir ki, C.Cabbarlı Azərbaycan mədəniyyəti ilə həm ölkələri, həm də şüurları, düşüncələri fəth etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. O, əsərlərinin tamaşalarına bir sıra musiqiləri özü bəstələmişdi. Ümumiyyətlə, Cabbarlı Azərbaycan mədəniyyətində, incəsənətində elə dəyərli izlər qoyub ki, hesab edirəm, əsrlər sonra da xatırlanacaq. Ulu öndər Heydər Əliyev onun irsini həmişə yüksək qiymətləndirmiş, haqqında dəyərli fikirlər səsləndirmişdi.

– Cabbarlı yaşasaydı, qarşıdan gələn repressiya dalğasından sağ qurtula bilərdimi?

– Fikrimcə, əgər Cabbarlı yaşasaydı, repressiyadan kənarda qala bilərdi. Çünki o, repressiyaya qədər iki dəfə həbs olunmuşdu. Birinci dəfə müsavatçı olduğuna görə 1923-cü ilin iyun ayında 20-yə yaxın şəxslə birlikdə həbs edilmiş, təxminən iki aydan artıq həbsxanada qalmışdı. İkinci dəfə oktyabr ayında gizli “İstiqlal” qəzetinin nəşrində iştirak etdiyinə görə həbs edilmişdi. Hər iki həbsdə yetərincə yoxlanılıb süzgəcdən keçirilmişdi. Onu həbs edənlər görmüşdülər ki, C.Cabbarlı ölkəsini, mədəniyyətini, incəsənətini sevən və bu yolda özünü fəda edən vətənpərvər insanlardan biridir. Məsələn, gəlin paralel nəzərdən keçirək. C.Cabbarlı kasıb bir ailədəndir. Atası kömürçü işləyirdi. Çox gənc yaşlarından yetim qalmışdı. Böyük bir ailəni əzab-əziyyətlə saxlayırdı. Lakin Üzeyir Hacıbəyli bəy nəslindən idi. O, Cümhuriyyət dövründə Ceyhun Hacıbəylidən sonra “Azərbaycan” qəzetinin baş redaktoru olmuşdu. Buna baxmayaraq, 1937-ci ildə repressiya olunmadı, güllələnmədi, sürgün edilmədi. Bu nöqteyi-nəzərdən mənim şəxsi fikrimdir ki, C.Cabbarlı repressiyaya məruz qalmaya bilərdi. Ancaq, məsələn, 1937-ci ildə dindirilmə zamanı müstəntiqin “Siz müsavatçılardan kimi tanıyırsınız” sualına cavabında Böyükağa Talıblı birinci dəfə C.Cabbarlının adını çəkir. Burada bir sual maraq doğurur. Görəsən, B.Talıblı niyə onun adını çəkib? Bəlkə, ona görə çəkib ki, Cabbarlı artıq üç il idi həyatda yox idi. Bəlkə də, C.Cabbarlı sağ olsaydı, onun adını yenə də birinci çəkə bilərdilər. Hər halda bunlar ehtimallardır.

“Ədəbi məhkəmələr” repressiyalara zəmin oldumu?

– Onun rəhbərliyi ilə təşkil edilmiş “ədəbi məhkəmələr”in Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yerini necə görürsünüz? Bu müzakirələr barədə fərqli düşünənlər də var.

– Bəzi həmkarlarım belə hesab edirlər ki, “ədəbi məhkəmələr” ədibi, sənətkarı gözdən salmaq, ifşa etmək məqsədilə yaradılırdı. Ancaq mən onlardan fərqli düşünürəm. “Ədəbi məhkəmələr”in üzvləri istəyirdilər ki, əsərin disputunu, müzakirəsini elə keçirsinlər ki, buna savadlı insanlarla yanaşı, fəhlə də maraqla qulaq assın. Əslində, “ədəbi məhkəmə”, adından da göründüyü kimi, “ədəbi mübahisələr” mərkəzi idi. Mən belə hesab edirəm ki, bu müzakirənin son dərəcə o dövr üçün tamam fərqli və yeni bir variantı idi. Yəni əsərin həm güclü, müsbət tərəfi, həm də mənfi və zəif tərəfi bu “məhkəmə”lərdə üzə çıxarılırdı. Məsələn, ilk “ədəbi məhkəmə”si olan əsərlərdən biri Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan” əsəridir. “Şeyx Sənan”da Cabbarlı özü də gənc bir dramaturq olaraq “müddəiyi-ümumi” irəli sürən qiyafəsində (ittihamçı – red.) çıxış etmişdi. Cabbarlının “Şeyx Sənan” əsərinin müzakirəsindəki çıxışını ilk dəfə mən 1996-cı ildə “Ədirnə fəthi” kitabında çap etdirmişəm. Mən o çıxışı oxuduqdan sonra bir daha Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan” əsərində Cabbarlının irad tutduğu məqamlara baxdım. Bu iradların heç biri əsərdə qalmamışdı. Deməli, Cavid o iradları qəbul edərək əsərində düzəlişlər etmişdi.

Bundan başqa, Cabbarlının “Aydın”, “Almaz” əsərləri də “ədəbi məhkəmə”də müzakirə edilmişdi. Doğrudur, xatirələrdən, Cabbarlının münasibətlərindən hiss olunur ki, o bu cür təhlildən, müzakirədən narazı qalıb. Nəticə olaraq, düşünürəm ki, XX əsrin 20-ci illərində, 30-cu illərin əvvəllərində “ədəbi məhkəmələr” deyilən, əslində isə “ədəbi mübahisələr”dən ibarət olan həmin dövrün əsərlərinin təhlili və müzakirəsi ədəbiyyatımıza təsir etdi. Çünki əsl sənətkarlarla yanaşı, o dövrdə çox zəif şairlər, yazıçılar, dramaturqlar da var idi ki, onlar üçün bu “ədəbi məhkəmələr” həm də bir məktəb idi.

– Həmin “məhkəmələr” sonrakı illərdə ədiblərimizin repressiya burulğanına düşməyinə müəyyən dərəcədə təkan vermişdimi?

– Mənim fikrim repressiya dövrünü tədqiq edənlərin fikirlərindən tamamilə fərqlidir. Elə düşünmürəm ki, “ədəbi məhkəmələr” birbaşa həmin yazıçılarımızı repressiyaya təhvil verdi. Çünki mən həm repressiyanı, həm “ədəbi məhkəmələr” dövrünü arxiv materialları əsasında araşdırmışam. Repressiya siyasi sifariş idi. Bizdə olan “ədəbi məhkəmə” Özbəkistanda da vardımı? Xeyr. Qazaxıstanda da vardımı? Xeyr. Bəs onlarda niyə görkəmli insanlar, sənətkarlar repressiya olundu, güllələndi? Repressiya savadlı insanları aradan qaldırmaq və kütləni asan idarə etmək üçün o dövrkü rejimin siyasəti idi. Ona görə də hesab edirəm ki, “ədəbi məhkəmələr”lə repressiyanı əlaqələndirmək düzgün deyil. “Ədəbi məhkəmələr”in əvvəldən-axıracan məramı müəllifi, sənətkarı, şair, yazıçı və dramaturqu yox, əsəri təhlil etmək, onun zəif və güclü cəhətlərini göstərmək idi. Bu, repressiya üçün hazırlıq deyildi...

– Cabbarlının Cümhuriyyət dövrü fəaliyyəti barədə nə deyə bilərsiniz?

– Mənə elə gəlir ki, Cümhuriyyət illəri Cabbarlı yaradıcılığının məhsuldar dövrüdür. Cabbarlı həmin dövrdə çox sanballı əsərlər yaratdı. Bunlara “Aydın”, “Bakı müharibəsi” əsərlərini misal göstərə bilərəm. O həmin dövrdə bir sıra hekayələr də yazmışdı. Məsələn, “Parapetdən Şamaxı yoluna qədər” satirik əsəri o dövrdə “Azərbaycan” qəzetində rus dilində dərc olunmuşdu. İlk dəfə o əsəri də 1996-cı ildə çıxan “Ədirnə fəthi” kitabına daxil elədim. Cabbarlının “Əhməd və Qumru” hekayəsini də Cümhuriyyət dövründə yazıb. Əsər 1918-ci ilin mart soyqırımına, xüsusilə, Şamaxıda və Bakıda baş verən o qanlı hadisələrə həsr edilib. Onun bu dövrdə yazdığı “Sevimli ölkəm” şeiri bu gün də dillər əzbəridir. Bildiyiniz kimi, Asəf Zeynallı həmin şeirə “Ölkəm” romansını bəstələyib.

Ümumiyyətlə, C.Cabbarlının əsərlərinin böyük əksəriyyəti sovet dövründə çap olunmadı. Ona görə ki, həmin əsərlər bizim milli istiqlalımızla bağlı idi. 1991-ci ildə müstəqilliyimizi bərpa etdikdən sonra o əsərləri toplayıb nəşr etdirdik.

Rəsulzadə Cabbarlının fəaliyyətinə böyük dəyər verirdi

– Mənbələr görkəmli ədiblə Rəsulzadənin münasibətləri barədə nə deyir?

– Sənədlərə əsasən deyə bilərik ki, Cabbarlı ilə Rəsulzadənin dostluğu 1917-ci ildən başlayıb. 1917-ci il yanvarın 4-də Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə “Ədiblər və mühərrirlər cəmiyyəti” adlı bir təşkilat yaratdılar. Bu cəmiyyət iki il yaşadı. Cəmiyyətdən qalan ən böyük iz “Qardaş köməyi” adlı ədəbi toplu oldu. Həmin toplunu tərtib edən və ön söz yazan Rəsulzadə idi. Topluda Cabbarlının “Qürub çağı bir yetim” şeiri də çap olunmuşdu. Cümhuriyyətin süqutuna qədər onların çox yaxın, mehriban dostluq və yaradıcılıq əlaqələri olub. Bu yaradıcılıq əlaqələri həm də onunla bağlı idi ki, artıq mühacirətə gedəndən sonra Rəsulzadə Cabbarlının Azərbaycandakı fəaliyyətini, əsərlərini həm təhlil edirdi, həm də çox yüksək qiymətləndirirdi. Bunlar da onu deməyə əsas verir ki, onların sırf insani dostluq münasibətlərindən əlavə, həm də bir yaradıcılıq əlaqələri var idi.

– Cabbarlının 125 illiyi münasibətilə hansı yeniliklər, layihələr olacaq?

– 2015-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyində Cəfər Cabbarlı komissiyasının sədriyəm. Ədibin yubileyi ilə bağlı Yazıçılar Birliyi tərəfindən Mədəniyyət Nazirliyinə məktub ünvanlanıb. Nəticəsini gözləyirik. İl ərzində Cabbarlı ilə bağlı özüm bir neçə kitab çap etdirməyi nəzərdə tutmuşam. Ədibin həyat yoldaşı Sona xanım Cabbarlının onun haqqında yığıb tərtib etdiyi xatirələrdən əlavə yeni xatirələr də toplamışıq. İstəyirik ki, bunların hamısını birlikdə çap etdirək. Dramaturqla bağlı çoxsaylı elmi məqalələrim var, onları da toplayıb kitab halında nəşr etdirməyi planlaşdırırıq. Bundan əlavə, Cabbarlının hekayələri ilə bağlı Türkiyədə Seda Arıkan və Süleyman Kaan Yalçının bir yerdə hazırladığı monoqrafiya var. Həmin kitabı da türkcədən azərbaycancaya uyğunlaşdırıb nəşr etdirməyi düşünürük.

Cabbarlı haqqında Xalq yazıçısı Anarın Mədəniyyət Nazirliyinə təqdim etdiyi bir kinossenarisi var. Çox istəyərdik ki, Anar müəllimin həmin ssenarisi əsasında Cabbarlı haqqında film çəkilsin.

Həmçinin arzumuz budur ki, yazıçının 125 illik yubileyini Şuşada keçirək. Çünki Cabbarlı 1929-cu ildə Şuşada olmuş, orada Pedaqoji Texnikumun tələbələri ilə görüşmüşdü. Hesab edirəm ki, ədibin 125 illiyi Şuşada qeyd edilsə, onun ruhu da şad olar. Ümumiyyətlə, yubileylə bağlı Bakıda, Xızıda və ali məktəblərdə çoxsaylı tədbirlər nəzərdə tutulub.

– Son olaraq gələcək planlarınız haqqında məlumat verərdiniz...

– Hazırda pedaqoq, ictimai xadim Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin həyatı və bədii yaradıcılığı mövzusunda monoqrafiya üzərində işləyirəm. Monoqrafiyanın böyük bir hissəsi artıq bitib. Güman edirəm ki, onun həyat və yaradıcılığı müasir oxucularımız üçün çox maraqlı olacaq. Bundan əlavə, son on ildə çap etdirdiyim, müxtəlif mətbuat orqanlarında çıxan məqalələrimi seçib “Cümhuriyyət məfkurəsi” adı ilə çap etdirəcəyəm.

Nurəddin Məmmədli

Mədəniyyət.- 2024.- 28 fevral,№(16).- S.7.