“Məşq prosesini
tamaşadan daha çox sevirəm”
Ərşad Ələkbərov: “Teatr
tamaşaçı ilə ünsiyyətdə monoloqa
üstünlük verir. Yəni bax, anla, alqışla, get. Bəs
hiss etmək?...”
Rejissor Ərşad Ələkbərov teatr
mühitimiz üçün yenilikçi olmasını
çoxdan təsdiqləyib. Hələ Akademik Milli Dram
Teatrında tamaşaya qoyduğu “Müsyö İbrahim və Quran çiçəyi”
səhnə əsəri ilə. Daha sonra Akademik Rus Dram
Teatrında “Mərasim”, “Mən, sən, o və telefon”
tamaşalarını qurub. Son olaraq Akademik Milli Dram
Teatrında “Dantenin yubileyi”ni ərsəyə gətirib.
Rusiyada yaşayıb çalışan rejissorla bu
günlərdə Bakıda olarkən söhbətləşdik.
Deyəsən, yeni tamaşa ilə bağlı gəlib. Bunu hələlik
sirr kimi saxladı. Amma əminəm ki, yeni mövsümdə
ondan növbəti maraqlı quruluş nümunəsi görəcəyik.
– Son olaraq “Dantenin yubileyi”ni təqdim etdiniz.
Tamaşanıza bu dəfə gələndə
baxdınız?
– Əslində, məşqini də etməliydim.
– Nəyin məşqini?
– Həmin tamaşanın. Ümumiyyətlə, hər
tamaşadan öncə mütləq məşq
olmalıdır. Bilmirəm burada necədir, amma Rusiyada elədir.
Lap səhər idmanı kimi...
– Bakıya tez-tez gəlirsiniz?
– Daha çox təkliflər olanda. Əslində, indi
həm də istirahətə gəlmişəm. Amma işlərimlə
bağlı da müzakirələr olur.
– Orada daha çox darıxırsınız, yoxsa
burada?
– Sankt-Peterburq və Bakı arasında elə də nəzərəçarpacaq
fərqi hiss etmirəm. İnsanlar üslub, davranış,
geyim baxımından çox müasir və sərbəstdirlər.
Bu, yaxşı haldır.
– Bəs Azərbaycan teatrı? O, yetərincə
çağdaşdır?
– Çətin sualdır. Mən yaxşı və
pis də deyə bilərəm. Bu da baltanı kökdən
vurmaq olar.
– Siz hər ikisi deyin.
– Problem var və onun həlli bizlik deyil. Heç
olmasa, o problemin nədə olduğunu təyin edə bilsəydik,
ən azı bir işıq görünərdi...
– Hətta problemin özünü belə təyin etməmişik?
– Təəssüf ki, yox.
– Kənardan baxanda bu daha qabarıq görünür,
yoxsa prosesin içində olanda?
– Məsələ burasındadır ki, problem göstərilir,
amma onun həlli yolları görünür.
– Texnologiya, robotlar əsrində sənət
üçün aktual olmaq çətindir, deyilmi?
– Çox sadə məsələdir: teatr
tamaşaçı üçün daim mükəmməl,
keyfiyyətli, mənalı ünsiyyət yeridir. Baxın, biz
indi söhbət edirik. Bu, özlüyündə kiçik
bir teatr modeli dialoqdur. Bu dialoq nə qədər maraqlı
alınsa, o qədər çox uzanacaq və oxunacaq. Deməli,
teatr da tamaşaçısı ilə ünsiyyətinin
uzunmüddətli olması üçün onunla öz dilində,
özü də fərqli mövzularda maraqlı formada
danışmalıdır. Axı teatr canlıdır, onun
emosiyaları, münasibəti, yaddaşı, cazibəsi, təsir
gücü var.
– Yəni ehtiyac meyarını müəyyən edən
tərəf teatr olmalıdır?
– Yox, bu qarşılıqlıdır. Baxın,
bütün məsələ də, dediyiniz problem də
buradadır: teatr tamaşaçı ilə ünsiyyətdə
monoloqa üstünlük verir. Yəni bax, anla, alqışla,
get. Yaxşı, bəs hiss etmək? Tamaşaçı
teatrla ünsiyyətə tamaşa etməməli, ona
qarışmalıdır.
– Deməli, teatr cəmiyyəti maraqlandıran, onu
narahat edən mövzularda tamaşalar qoymaqla onu cəlb etməli,
dediyiniz ünsiyyətə çəkməlidir?
– Bəli.
– Yaxşı, həm də deyilir ki, klassika daim
müasirdir. Yaxud teatr fərdlər üçün
formalaşmış məkandır, kütləvi olduqda mahiyyəti
itər...
– Yanlış yanaşmadır.
– Niyə? Çünki Axundzadənin, Mirzə Cəlilin, Haqverdiyevin dram əsərlərində
qoyduqları problemlər hələ də müasirdir. Deməli,
biz gərək cəmiyyət olaraq, düşüncə
olaraq dəyişək. Buna teatrın gücü
çatmır axı.
– Teatra bu boyda missiyanı kim yükləyir? Ümumiyyətlə,
teatr nəyisə dəyişmək üçün
yaranmayıb. O, bir şeyi müzakirə edib, ortaya
çıxarır. O həlli yox, bizim hansı problemi
yaşadığımızı göstərməlidir. Onun həllini
isə hərəmiz bir cür edirik. Bir növ, daxili məsələ,
şüurda mülahizədir. Teatrın vəzifəsi o deyil
axı cəmiyyətin problemlərini həll etsin. Heç
onun gücü də çatmır. Mənə elə gəlir
ki, biz hamımız aktyoruq. Özü də yaxşı
aktyor. Hər şeyi başa düşürük...
– Bu yaxşıdır, yoxsa?...
– Onu mən tam ayırd edə bilmirəm. Hərdən
hansısa tamaşa xoşuna gəlmir. Amma hiss edirsən ki,
heyət tərəfindən burada böyük iş
görülüb. Nə olsun, tamaşaçı kimi mənə
təsir etmir. Çünki onun mövzusu, yaxud da qoyuluşu
düzgün deyil. Məsələyə intuitiv
baxırıq. Sözsüz ki, öncə bir açar
tapılmalıdır.
– Məsələn, elə götürək son
işiniz olan “Dantenin yubileyi”ni. Əsər teatr, sənət
mühiti ilə bağlıdır. Yəni məhdud auditoriya
üçün...
– Amma görün orada nə qədər oxşar talelər
və hadisələr var. Özü də bir Kəbirlinskinin
yox, ümumən əsərdəki personajların timsalında.
Nə olsun ki, onlar teatr, aktyor sənəti ilə bağlı
insanlardır.
– Yaxşı ki, sözü bu mövzudan saldıq.
Niyə məhz Anar və “Dantenin yubileyi”?
– Ümumiyyətlə, Anarın dramaturgiyası mənə
yaxındır. Onun əsərini Akademik Rus Dram Teatrında da
qurmuşam. Maraqlı və material baxımından
çoxşaxəlidir.
– Azərbaycan tamaşaçısı ilə
ünsiyyət dilini tapmısınız?
– Bəli. Mənə elə gəlir ki, əsas məsələ
tamaşaçını ayırmamaqdır. Dilin,
auditoriyanın, mühitin heç bir fərqi yoxdur.
Tamaşaçı hər yerdə tamaşaçıdır
və o, teatra dincəlməyə gəlir. Əslində,
tamaşaçı mühiti rejissor kimi məni qəbul
edirmi, yoxsa yox, kimi sual ətrafında heç vaxt
düşünmürəm. Əsas missiyam odur ki, oxuduğum,
qurduğum əsər, orada qoyulan məsələni hiss edib
içimdən keçirib, özüm üçün
ayırd etdikdən sonra tamaşaçıya
çatdırım. Bu qədər sadədir məsələ.
Biz zaman-zaman müəllifin əsər vasitəsilə ortaya
qoyduğu suallara, qabartdığı problemə vizual bir
meydan veririk. Yəni problemi ortaya atırıq.
Tamaşaçı onun haqqında düşünüb
danışırsa, deməli, nəyəsə nail olmuşuq.
– Bütün zamanlarda teatrın, utopik də olsa, cəmiyyəti
maarifləndirmək missiyası üzərində
dayanırlar.
– Məncə, mənasız və izafi yükdür.
Ehkamdır. Məsələni mürəkkəbləşdirdikcə
nəticə də ürəkaçan olmur. Hələ baxaq
görək tamaşaçı üçün o teatr nədir.
Bunu biləndən sonra ona siz deyən mütərəqqi
yükləri verək. Sözsüz ki, daşıya bilsə.
Ya da istəsə... Biz hər gün yatır və ümid
edirik ki, sabah oyanacağıq. Düzdür? Mənə elə
gəlir ki, teatr bax o ümiddir. Məncə, məhz o oyadacaq.
– Ərşad bəy, sizcə, teatr cəmiyyəti
“oyatmaq” imkanındadır?
– Yaxşı sualdır, amma cavabını mən də
bilmirəm.
– Teatrı kütləviləşdirməkdən
qaçmaq da ona vurulan zərbədir. Antik teatr kütlənin
içində, yəni meydanda yarandı. Hər şey orada –
o dairədə baş verdi. Sonra saraylara, möhtəşəm
binalara, janrlara, üslublara, cərəyanlara
bölündü. Sonra qütbləşmə baş verdi. Teatr
heç də hər tamaşaçı üçün
deyil kimi fikirlər ortaya atıldı...
– Biz teatr insanları cəmiyyətin teatra
axınını görmək istəyirik. Sadəcə, istəyirik.
Bunun üçün nə isə edirikmi, yaxud bütün
gördüyümüz işlər buna xidmət edirmi? Bilmirəm.
Amma sizi inandırım ki, tamaşaçı özü
üçün orada nə isə maraqlı bir nəsnə
tapacaqsa, gedəcək.
– Yəni teatr tamaşaçı üçün
maraqlı olan nələrsə göstərməlidir?
– Baxır hansı maraq. Teatrın içində də
əyləndirmək var. Amma əylənməyin daxilində təsir
gücü olmalıdır. Yoxsa, gəldim, güldüm, əyləndim
və getdim. Yox, təsir gücü, emosional yaddaş
imkanı verməyən heç bir əyləncə
qalıcı mahiyyət kəsb etmir. Məncə, tamaşa
yalnız əyləncə üçün olmamalıdır.
Orada müəyyən qədər komediya, dram, hətta faciə
də ola bilər. Mən, ümumiyyətlə,
tamaşanın xoşbəxt sonluqla bitməsinin tərəfdarıyam.
Hətta orada faciəli məqam olsa belə. Çünki hər
bir tamaşa, hər bir rol ürəkdə bir iz qoyur. Mənə
elə gəlir ki, biz çıxış yolunu onsuz da
axtarmalıyıq. Amma baxır necə. Biz
tamaşaçı ilə aktyor arasında o cazibəni, o dərketmə
yolundakı rahatlığı, o zövqü,
bütünlükdə bir-biri üzərindəki qələbəni
təmin etməliyik. Bəzən bu rabitə alınmır.
Amma çox sadədir: tamaşaçı ilə aktyor bir
yolla getməsələr də, mütləq sonda mənzilbaşına
birgə çatmalıdırlar. Daha doğrusu, çatsalar
yaxşı olar. Bu zaman hər ikisi məmnun olmalıdır.
Bu da dediyim xoşbəxt sonluğun bir məqamıdır...
Onu da deyim ki, mən çox qəmgin adamam. Tək
qalmağı, hər işimi tək görməyi sevirəm.
– Axı kollektiv sənətlə məşğulsunuz...
– Ümumən çox ləng insan olsam da, məsələ
prosesə gələndə çox sürətliyəm. Eyni
zamanda qışqırsam da, hirslənsəm də, küssəm
də, küsdürsəm də, prosesin birbaşa içində
olmalıyam. Aktyorla o dərinliyə özüm getməliyəm.
Bu, bir az qəribə bənzətmə olacaq, amma
doğuluşa bənzəyir. Rejissor aktyorla az qala bir cana
çevrilib bütün ağrını, yükü, dərdi,
hətta dəliliyi də birgə yaşayır. Sonrakı ləzzəti
almaq, o ağrıdan azad olmaq üçün...
– Yaxşı, quruluşçu rejissor kimi hansı
janr sizə daha yaxındır?
– Son vaxtlar janr haqqında düşünmürəm.
Məncə, müasir dünya teatrında da bu janr
bölgüsü tendensiyası artıq yoxdur. Çünki əsas
ideyanın, mövzunun ötürülməsi,
tamaşaçı ilə görüşdür. Teatrı
çərçivəyə salmaq olmaz. Aktyoru ampluaya salmaq
ona edilən ən böyük pislikdir.
– Akademik Milli və Rus Dram teatrlarında bir neçə
tamaşa qoymusunuz. Rol bölgüsünü gözdən
keçirdikdə əsas etibarilə qəlibləşmiş
aktyorlar daha çox nəzərə çarpır. Amma gəlib
tamaşalarınıza baxanda bunun əksini görürük.
Buna necə nail olursunuz?
– Təkcə mən yox, buna elə dediyiniz aktyorlar
özləri nail olurlar. Baxın, əsər seçilir.
İlkin oxunuş dediyimiz məşqlər başlayır,
müzakirə edirik. Onlar istiqaməti düzgün tuturlarsa,
aktyor kimi qarşılıqlı maraq yaranırsa, biz işə
başlayırıq. Bu mənada, rejissordan çox şey
asılıdır. Rejissor aktyoru hansı istiqamətə
göndərsə, o da həmin yönə yol alacaq. Cəhd
edəcək. Rejissor mütləq aktyorun daxili
potensialını bilməli və bütün işini onun
gücünə adekvat hesablamalıdır.
– Deyirdiniz ki, rejissor peşəsi yoxdur. İndi
başa düşdüm hansı mərhələdən sonra
o “yoxolma” başlayır.
– Bəli, onun nüvəsində də aktyor
dayanır. Biz rejissor kimi aktyorla o personaja çevrilirik. Sanki
birlikdə ova gedirik. Ovlaya, ovlana da bilərik (gülür).
Aktyorla rejissor obrazın mahiyyətinə varıb onu öz
daxilindən keçirdikdə və bu proses birlikdə baş
verdikdə üfüq aydınlanır. Düzdür, bəzən
rejissorun gücü tükənir. Amma aktyor sonadək gedir. Bəzən
bu proses çox uzun, həm də maraqlı olur. Mən ona
görə məşq prosesini tamaşadan daha çox sevirəm.
Pyesi oxumağa başlayanda artıq həyəcan, gərginlik
çökür. Çünki onu kadr-kadr gözümdə
canlandırmalıyam. Beynimdə hər detalı belə
ölçüb-biçməliyəm. Yoxsa prosesdə
çətin olur. Amma bəzən əksi də olur. Çəkinmədən
aktyorlarıma “yoldaşlar, biz artıq dalandayıq, gəlin,
köməkləşək, ya sonadək gedək, ya da mənə
vaxt verin” deyirəm.
– Həmişə çıxış yolu olurmu?
– Bəli, həmişə olur, yoxsa alınmaz. Üstəlik,
mənzilbaşını seçmədiyin yol
maraqsızdır. Çox hallarda proses zamanı anlayıram
ki, nə isə baş verir. Xoşbəxtlikdən tez o məqamı
tuturam. Bunu da kim edir? Yenə də aktyor. Sadəcə, Allah mənə
rejissor kimi səbir və gözləmək imkanı verib.
Sonadək gözləyirəm. Mən tamaşada ən çətin,
ən mürəkkəb yolu, istiqaməti seçir və onun
üzərində uzun-uzadı işləyirəm.
– Dediyiniz bütün prosesin finalı səhnədə
olur...
– Bəli. Mənim müəllimim həmişə bir
söz deyirdi: “Tamaşaçı sənə münasibətini
ayaqları ilə göstərir. Gəlir, görür və
gedir. Sonra ya gəlir, ya da gəlmir”.
– Tamaşaçının fikri həmişə
hakimdir?
– Bütün mənalarda çox vacibdir. Məsələn,
elə mövzulu əsərlər var ki, onlar müəyyən
cəmiyyətlər üçündür və o tam fərqli
bir zaman və məkanda qoyularsa, xələl gətirər,
mental dayaqları sarsıdar. Bunun konservativlik və ya başqa
məsələlərlə əlaqəsi yoxdur. Yaxşı
rejissor tamaşaçının nə istədiyi ilə yox,
ona nə vəd edəcəyi ətrafında düşünəndir.
– Rejissorun yükü çoxdur və 10 il teatrda
çalışdıqdan sonra pedaqoji fəaliyyəti niyə
seçdiyinizi indi anlayıram.
– Haqlısınız, 10 il “Sovremennik” teatrında
çalışdım. Bəs elədi. Elə məsələlər
var ki, onlar təkcə kitablarda oxumaqla, ya da kiməsə
göstərməklə bitmir. O an anladım ki,
özümü ifadə üçün meydan dəyişməliyəm.
Aktyor həm çox güclü, həm də incidilmiş
insandır. Ona görə də mən aktyorları çox
sevirəm. Onlarsız teatr, rejissor sənəti, ümumiyyətlə,
səhnə ilə bağlı heç nə yoxdur. Ən
istedadsız, zəif dediyimiz aktyor belə səhnəyə
çıxır və bir anda yüzlərlə
tamaşaçı ilə təkbətək qalır. Hər
şeyə o cavab verir. Hər nə varsa, onun ətrafında
baş verir. Hərçənd biz rejissorlar çox vaxt həmin
o aktyorumuzu nələrdəsə qınayır, hansısa
uğursuzluqda, səhnədəki xaosda
günahlandırırıq. Bax, o zaman mən anladım ki,
pedaqoji işlə məşğul olmalıyam. Çünki
aktyor sənəti, sadəcə, 4-5 illik tədrisdən,
cild-cild kitablardan, etüdlərdən, diplom
tamaşalarından ibarət deyil. Daha dərindir.
– Tamaşanın uğuru kamerton olan aktyordadır,
yoxsa?...
– Düzgün seçilən əsər və ona
uyğun aktyor seçimində. Bu, rol bölgüsündən
başlanır. Rejissor aktyorunun potensialından xəbərsiz
olduqda bayaq dediyimiz lokomotiv işə düşəcək və
bir aktyorun teatrı olacaq. Bu zaman da rejissor keçəcək
üçüncü plana (gülür).
– Siz rejissorların klassika sevgisi, güclü əsər
və aktyor uğrunda mücadiləsi də bunun məntiqi
davamıdır?
– Bunu mən demədim (gülür). Rusiyadakı
müəllimim deyirdi ki, əgər sən pis əsər
qoysan, ən yaxşı halda tamaşan alınmayacaq, amma
mükəmməl əsər, klassik nümunə
hazırlasan, ən pis halda rejissor kimi işini hədəfdən
yayındıracaq. Ona görə də klassikaya
qaçış çoxdur. Klassika suda xilasedici həlqədir...
Söhbətləşdi: Həmidə
Nizamiqızı
Mədəniyyət .- 2024.- 17 iyul,¹(53).- S.5.