Sənətinin
hökmdarı, 100 yaşın mübarək!
Yəqin ki, iyunun 7-də tarix boyu çox yaddaqalan
hadisələr baş verib, özündən sonra adı, sənəti
və xidmətləri xatırlanan kimlərsə dünyaya gəlib.
Bu, sadə və adi məntiqlə anlaşılan bir məqamdır.
Bizim üçün, Azərbaycan mədəniyyətinin
daşıyıcıları, təəssübkeşləri
üçün bu tarix görkəmli teatr və kino aktyoru,
Xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı Məlik
Yusif oğlu Dadaşovun doğum günüdür. O gündən
bir əsr keçir.
Bu gün Məlik Dadaşovun 100 illiyidir.
Məlik Dadaşovun siması, səsi o qədər
unikal, o qədər sevimli, o qədər fərqli və o qədər
də bəllidir ki, onun haqqında nə yazasan ki, təzə,
maraqlı qarşılansın…
…Yazaq ki, o, Azərbaycan səhnəsində və
kinosunda Nəriman Nərimanov obrazının ən sanballı
ifaçısıdır, – yenilik olmayacaq.
…Yazaq ki, “Axırıncı aşırım”dakı Qəmlodan,
“Dəli Kür”dəki Molla Sadıqdan, “Fəryad”dakı
Armendən sonra tamaşaçılar onu oynadığı
(oynadığı olsaydı, belə təsir
bağışlamazdı), yox, yaratdığı mənfi
obrazları ilə eyniləşdirir, ekrandakı qəhrəmana
yönəlik nifrəti ifaçıya
ünvanlayırdılar, – bu faktları da bilməyən
yoxdur.
…Yazaq ki, Məlik Dadaşov təkcə “Azərbaycanfilm”də
deyil, digər ittifaq kinostudiyalarının istehsalı olan bədii
lentlərdə də təkrarsız, yaddaqalan surətlər
yaradıb, – xəbərsizlərin bunu bilməsi
üçün internet mənbələrində
yüngülcə axtarış aparması bəsdir.
Bu gün biz Məlik Dadaşovu sanki onun yubiley gecəsində
xatirə danışan, ona yaxın insanların dilindən
anırıq.
İlk xatirəni danışan onun tələbəsi,
Azərbaycan Dövlət Milli Gənc Tamaşaçılar
Teatrının aktrisası Xalidə Əlməmmədovadır:
– Məlik Dadaşov başqa aləm idi! Kənardan
çox zəhmli insan təsiri bağışlasa da, ürəyiyumşaq
idi. Bizə ata kimi o qədər öyüd-nəsihət
verirdi ki… 1990-cı illərdə oxumuşuq, ozamankı vəziyyət
də necə idi, özünüz bilirsiniz. Məlik müəllim
bizə deyirdi ki, axşamlar küçəyə
çıxanda ehtiyatlı olun, hərəniz bir rayondan gəlmisiniz,
birdən kimsə aldadar sizi. Başa düşürəm,
teatrlara gedib tamaşalara baxmalısız. Yenə də
ehtiyatlı olun, tanımadığınız adamlardan uzaq
durun.
– Bəs dərs prosesində necə idi?
– Məlik müəllimlə səhnəni
paylaşanda hiss etmirdin ki, tamaşadasan, rol oynayırsan. Biz o
vaxt diplom tamaşası olaraq, Sabit Rəhmanın
“Nişanlı qız” komediyasını
hazırlayırdıq. Bu tamaşa ona çox doğma idi. Səhv
etmirəmsə, ilk quruluşda özü Camalı
oynamışdı, 80-ci illərdə isə əsəri
özü səhnələşdirmişdi, bu dəfə
Camalı oğlu Rafael Dadaşov oynamışdı. Mənə
Bənövşə rolunu tapşırmışdı.
Obrazı elə başa salmışdı ki, hələ məşqdə
elə bilirdim ki, mən Bənövşəyəm, Xalidə
deyiləm. Məlik müəllimdə obrazı özü
kimi çatdırıb onun hisslərini tamaşaçıya
ötürmək qabiliyyəti çox güclü idi,
üstəlik, o, pedaqoq kimi bu hissi tələbələrə
aşılamağı bacarırdı. Körpə əvvəl
oturur, sonra iməkləyir, ardınca əlləri ilə
yapışıb qalxır, yavaşca addım atır. Məlik
müəllim sənətin sirlərini bizə məhz bu cür,
səbirlə, addım-addım öyrədirdi. O vaxtlar
özünü pis hiss edirdi, qan təzyiqi tez-tez qalxıb, qəfil
düşürdü. Hətta bəzən elə olurdu ki, həyat
yoldaşı Dolores xanım onunla birlikdə gəlirdi dərsə,
Tədris teatrının salonunda sakitcə oturub bir kəlmə
demədən dərsin başa çatmağını
gözləyərdi. Bəzən də qaynı maşınla
gətirib-aparırdı. Məlik müəllim başı nə
qədər bərk ağrısa da, halı pis olsa da, dərsdən
qalmazdı, gecikməzdi. Bütün tələbələrin
qavrama qabiliyyəti eyni deyildi. Onun izahını başa
düşməyəndə özü səhnəyə
çıxıb tələbənin əlindən tutub
addım-addım səhnəni başa salardı. Deyirdi ki,
sabah siz səhnəyə çıxanda mən utanmayım.
Əksinə, sizin çıxışınıza baxan
tamaşaçı desin ki, halal olsun ustadına!
– Kədərli də olsa, həmin günü
xatırlamağınızı istəyəcəyəm…
– Həmin gün isə Qasımla Mindillinin səhnəsini
məşq edirdik. Niyazi ilə Əfşar
çıxış edəndə Məlik müəllim səhnəyə
qalxdı ki, qurduğu mizanı onlara şəxsən göstərsin.
Orada belə səhnə var idi ki, Qasımın ayağı
ilişib səndirləməli idi. Məlik müəllim bunu
özü göstərmək istədi. Müəllim səhnəyə
qalxdı, sözünü dedi və səndirləyib …kulisdə
yox oldu. Biz də elə bildik ki, müəllim səhnəyə
nəsə artırıb. Bir də gördük ki, Məlik
müəllim dizləri üstündə yeriyərək, ay mənə
nə oldu belə, deyərək səhnəyə
çıxdı… Bir an bunu da tamaşaya artırma kimi
anladıq. Amma görəndə ki müəllimin alnı
qanayıb, başa düşdük ki, nəsə ciddi hadisə
baş verib. Onu əyləşdirdik, sakitləşdirməyə
çalışdıq. Oğlanlar tez yüyürüb təcili
yardıma zəng vurdular, həyat yoldaşının,
qaynının telefon nömrəsini tapıb xəbər
verdilər. Təcili yardım müəllimi xəstəxanaya
apardı. Sonradan bildik ki, çox pis zədə alıb. Biz
onu həmin gün axırıncı dəfə
gördük. Əgər təzyiq onu narahat etməsəydi, o
hadisə də baş verməsəydi, müəllimimiz uzun
ömür yaşayardı…
– Kövrəltdim sizi… Bu hadisə bəlkə də
sizin gənc yaşda ilk böyük və şəxsi faciəniz
olub deyə, yaddaşınızda böyük iz buraxıb.
– Elədir…
– Məlik Dadaşovun vəfatından sonra
“Nişanlı qız”ın taleyi necə oldu?
– Sonra bizim kursu rəhmətlik Vaqif Əsədova
verdilər. Ona da Allah rəhmət eləsin. Biz xahiş etdik
ki, “Nişanlı qız”ı elə Məlik Dadaşovun
düşündüyü kimi quraq: çünki birinci hissə
tam hazır idi. Sağ olsun, Vaqif müəllim ikinci hissəni
elə qurdu ki, tamaşanı iki fərqli rejissorun işlədiyi
hiss olunmadı. Biz diplom tamaşamızı Məlik
Dadaşovun xatirəsinə həsr etdik.
***
Xalq artisti Mərahim Fərzəlibəyovun Azərbaycanda
qurduğu və çox maraqla qarşılanan ilk
tamaşalarından biri “Bütün Şərq bilsin!” mənzum
pyesi olub. Həmin pyesdə də… Bundan sonrasını rejissor
özü nəql edir:
– 1977-ci ildə Qroznı şəhərində təyinat
müddətimi işləyib Azərbaycana qayıdanda məni
Sumqayıt teatrına dəvət etdilər. O vaxt teatrın
direktoru Məlik müəllimin böyük qardaşı
Salman Dadaşov idi. Bu teatrda tamaşalar üzərində
işləyəndə Məlik Dadaşovla tanış olduq.
Mən 1980-ci ildə Nəriman Həsənzadənin Nəriman
Nərimanova həsr etdiyi “Nəriman” poeması əsasında
yazdığı pyes üzərində işləməyə
başlayanda Məlik müəllim mənə bir şəkil
göstərdi. “Ulduzlar sönmür” filmində Nəriman Nərimanov
roluna foto-sınaq zamanı çəkilmişdi. Məlik
müəllim çox istəyirdi ki, Nərimanovun
obrazını yaratsın. Aktyorun daxili potensialı öz
yerində, üstəgəl, zahiri oxşarlıq yüzdə
yüz olsa da, onu həmin rola təsdiq etməmişdilər,
ürəyində nisgil qalmışdı. Mən heç
düşünmədən onu Nərimanov roluna təsdiq
etdim. Məlik müəllim rol üzərində elə həvəslə
işləyirdi ki, çox vaxt heç Bakıya da getmirdi, mənimlə
birlikdə mehmanxanada qalırdı.
– Və həmin tamaşa çox böyük əks-səda
doğurdu.
– Bəli, bilirsiniz ki, Ulu öndər Heydər
Əliyev sənətə, xüsusən də teatra
böyük qayğı və maraqla yanaşırdı. Biz
1982-ci ildə “Bütün Şərq bilsin!”
tamaşasını Bakıda, indiki Akademik Milli Dram
Teatrının binasında oynadıq. Ulu öndər
tamaşadan sonra yaradıcı heyətlə görüşərkən
əsər haqqında, Məlik müəllimin obrazı barədə
çox maraqlı fikirlər söylədi. Ona dedi ki, sən
Nərimanov obrazını elə canlandırdın ki, xalq onu
həkim, insan, partiya xadimi kimi yenidən sevdi.
– Deyəsən, o zaman hansısa festivala getmişdi həmin
tamaşa…
– O zaman Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının
26-cı qurultayı ərəfəsində teatr
tamaşalarına ümumittifaq baxışı
keçirilirdi. Mərkəzi Komitənin Mədəniyyət
şöbəsində çalışan Çausov
soyadlı məmurun başçılıq etdiyi komissiya 15
respublikanı gəzib tamaşalara baxırdı. Onlar Azərbaycandan
bizim tamaşanı seçdilər. Biz də 100 nəfərlik
böyük heyətlə Moskvaya getdik və “Mossovet”
Teatrının səhnəsində iki dəfə
“Bütün Şərq bilsin!” tamaşasını
oynadıq. Həmin festivalda Məlik Dadaşov “partiya xadimi
rolunun ən yaxşı ifası” diplomuna layiq
görüldü.
– Sizin rejissor-aktyor tandeminiz sonralar da uğurla davam etdi…
– Mən Milli Dram Teatrına gələndən sonra da
quruluş verdiyim bir neçə tamaşada gözəl
obrazlar yaratdı. “Maqbet”də Maqbet, “Közərən
ocaqlar”da Nəriman Nərimanov… Yadımdadır, Ulu öndər
Heydər Əliyev “Maqbet” tamaşasına baxmışdı,
Məlik Dadaşovun, Hökümə Qurbanovanın (Ledi
Maqbet) ifasını çox bəyənmişdi.
– Mərahim müəllim, maraqlıdır ki, digər
teatr rejissorlarından fərqli olaraq, siz kinoda da birgə
çalışmısınız… Tofiq Tağızadə “O
dünyadan salam” filmini çəkəndə Məlik
Dadaşov artıq çox maraqlı kino obrazlar qalereyası
yaratmışdı, pedaqoq kimi də yetişmişdi desək,
yenilik olmaz.
– Düzdür, mən həmin filmdə Şeyx
Əhməd roluna təsdiqləndikdən sonra Məlik
Dadaşovun dayağını hiss etdim. Şeyx Əhməd mənim
kinoda ikinci rolum idi, amma Məlik Dadaşov ekranda çox fərqli,
maraqlı, bir-birinə bənzəməyən obrazlar
yaratmışdı. Çəkiliş vaxtı biz eyni otaqda
qalırdıq. Mən rejissor olsam da, özümü kənardan
görə bilmirdim.
– Üstəlik, film çəkilişində məntiqi
ardıcıllıq gözlənilmir. Sonuncu kadrlar əvvəldə
çəkilir, ilk kadrlar ortada. Bu, teatr qaydalarına öyrəşmiş
adam üçün çətindir.
– Bəli, bu məqam da var. “O dünyadan salam” filmində
mənim Şeyx Əhmədimin dolğun alınması üçün
Tofiq Tağızadə ilə Məlik Dadaşovun çəkiliş
zamanı çəkdikləri zəhmət eynidir. Məlik
Dadaşov bizi tez tərk etməsəydi, yəqin ki səhnədə,
ya da ekranda yenə rastlaşardıq.
***
Məlik Dadaşov Azərbaycan Dövlət Akademik Rus
Dram Teatrında işlədiyi illərdə Cənnət Səlimova
görkəmli dramaturqumuz İlyas Əfəndiyevin “Büllur
saray”da tamaşasını qurur. 1984-cü ildən indiyədək
unudulmayan həmin tamaşada o teatrın çox gözəl
aktyorları iştirak edir. Ağahüseyn rolunda Məlik
Dadaşov, onun qızı Aynur rolunda isə Xalq artisti Lyudmila
Duxovnaya çıxış edir.
Tamaşa haqqında geniş danışmaq, aktyor heyətinin
hünərindən bəhs etmək istəmirəm.
Mövzumuz o deyil… Lyudmila Semyonovnanın bir xatirəsi
yadıma düşür: “Cənnət xanım
tamaşanı elə qurmuşdu ki, finalda musiqi səslənirdi
və iştirakçılar rəqs edirdilər. Pyesdə Aynur yaşadığı
mühitdən uzaqlaşmaq, büllur sarayı
çilik-çilik etmək istəyir, lakin bacarmır. Həmin
səhnədə mən – Aynur atam Ağahüseynə
baxır, bir kəlmə demədən baxışlarımla,
süst rəqs hərəkətlərimlə ondan imdad diləyirdim.
Məlik Dadaşov – Ağahüseynin gözləri ilə
deyirdi ki, qızım, bizim düşdüyümüz bu oyun
bitməyəcək, biz ömrümüzün sonunadək bu
oyunun içindəyik! Mən bu baxışları görəndə
tam Aynurlaşırdım və gözlərimdən yaş
süzülürdü!... Məlik müəllim öz oyunu,
istedadının gücü ilə məni aktyor
bacarığının zirvəsinə
çatdırırdı...”.
Bax belə.
***
…Məlik isminin mənası hökmdar deməkdir.
Malik isə nəyəsə sahib olmaq anlamını verir. Bəzən
adamlar bu adları qarışdırır, Məlikə Malik
deyir, Maliki Məlik çağırırlar. Dərindən
düşünəndə ehtiva etdiyi məna etibarilə bu kəlmələr
şəxs adı kimi qavranılanda təxminən eynidir.
Malik olduğun nəsnəyə hökmün yetirsə, deməli,
sən həm də Məliksən! Bu yazının əbədi
qəhrəmanı kimi. Böyük istedada Malik olub, sənət
dünyasında öz hökmünü vermiş Məlik. Bir
əsrlik yubileyin mübarək!
Gülcahan Mirməmməd
Mədəniyyət.- 2024.-7 iyun,¹42.- S.6.