“Milli mədəniyyətin
oyaq vicdanı”
Ötən əsrin ikinci yarısında Güney Azərbaycan
ədəbiyyatı xəzinəsini diqqətəlayiq əsərlərlə
zənginləşdirən ədiblərimizdən biri də
yazıçı, tərcüməçi və pedaqoq,
publisist, folklorşünas Səməd Behrəngidir.
Tanınmış ədibin bu il anadan olmasından 85 il
ötür.
Səməd İzzət oğlu Behrəngi 24 iyun
1939-cu ildə Təbriz şəhərinin Çərəndab
məhəlləsində dünyaya göz açıb. Hələ
kiçik yaşlarında ikən atası iş, güzəran
dalınca Şimali Azərbaycana – Bakıya üz tutur və
bir daha geri dönmür.
Ata qayğısından mərhum olan Səməd ibtidai
təhsilini şəhərdəki “Tərbiyyət” məktəbində
alır. Sonra Təbriz Pedaqoji Texnikumunda təhsilini davam
etdirir. Tələbəlik illərində “Xənde”
(“Gülüş”) adlı həftəlik divar qəzeti
buraxır. İlk qələm təcrübələrini bu
dövrdə yazır. Əmək fəaliyyətinə Azərşəhr
(Tufarqan) mahalının Mamağan, Gögan ibtidai məktəblərində
müəllim kimi başlayır. Ancaq o, ali təhsil almaq istəyirdi.
1956-cı ildə Təbriz Universiteti Filologiya fakültəsinin
ingilis dili şöbəsinə qəbul olunur. Təhsil
aldığı dövrdə onda xalq
yaradıcılığı nümunələrini toplamaq həvəsi
yaranır. Dostu və həmkarı Behruz Dehqani ilə
yaxın-uzaq yaşayış məntəqələrinə
üz tutur. Ağsaqqal, ağbirçəklərdən Azərbaycan
nağıllarını toplayırlar. O, nağılları
fars dilinə tərcümə edir və birlikdə nəşrinə
nail olurlar. Yazıçı folklor örnəklərinin
araşdırılması ilə də məşğul olur.
Səməd Behrəngi eyni zamanda fars dilindən bədii
nümunələri – Əhməd Şamlı, Füruğ Fərruxzad
kimi müəlliflərin əsərlərini Azərbaycan
türkcəsinə çevirərək dövri mətbuatda
dərc etdirir.
Səməd Behrəngi yaradıcılığında
uşaqlar ayrıca yer tutur. Əsərlərində əsasən
uşaqlar və gənclərin dünyasına müraciət
edib. Bədii nümunələrinin mövzusu, qaynağı
isə zəngin Azərbaycan xalq ədəbiyyatıdır.
Səməd Behrəngi dərs dediyi kəndlərdə
şagirdlərin sevimlisinə çevrilir, sakinlərin rəğbətini
qazanır. Çünki ana dilimizin, milli adət-ənənələrimizin
böyük təəssübkeşi və təbliğatçısı
kimi tanınırdı. Onun bu təəssübkeşliyi, fədakarlığı
siyasi rejimin diqqətindən kənarda qala bilməzdi. Ona
görə də pedaqoq-yazar haqsız təqiblərə məruz
qalır. “Parə-parə” kitabının çapına
görə 6 ay müəllimlikdən
uzaqlaşdırılır.
İlk hekayələri “Adət”, “Binam” 1959-cu ildə
işıq üzü görür. Bundan sonra “Ulduz və
qarğalar”, “Çuğundursatan oğlan”, “Balaca qara
balıq” və s. hekayə və nağıllarını
yazır. “Balaca qara balıq” hekayəsi oxucular tərəfindən
böyük maraqla qarşılanır. Uşaqlar
üçün yazdığı əsərlərdə daha
çox sosial problemləri, cəmiyyətdəki
haqsızlıqları qabartdığı üçün
satışı və yayılmasına qadağa qoyulur. Gənc
Səmədin bu əsərləri 1968-ci ildə İtaliyanın
Bolonya şəhərində keçirilən Uşaq
kitabları müsabiqəsinin qalibi olur, qızıl medala
layiq görülür. Bundan sonra kitabları italyan,
fransız, ingilis, türk dillərində nəşr edilir.
Təsadüfi deyil ki, Cənubi Azərbaycanda uşaq ədəbiyyatının
inkişafında müstəsna xidmətlərinə görə
həmkarları onu “Azərbaycan kəndlilərinin canlı
dili”, “Milli mədəniyyətin oyaq vicdanı”, “Xalqa üz
tutan”, “Səyyar müəllim” kimi səciyyələndirib, fəaliyyətini
yüksək qiymətləndiriblər.
Səməd Behrəngi 31 avqust 1967-ci ildə Cənubi
Azərbaycanın Xumarlı yaşayış məntəqəsi
yaxınlığında, Araz çayı sahilində müəmmalı
şəraitdə boğularaq qətlə yetirilib.
Tanınmış yazıçının ədəbi
irsindən “Məhəbbət nağılı” adlı
seçilmiş əsərləri Bakıda ilk dəfə
1987-ci ildə kütləvi tirajla çap olunub.
Ölümündən sonra Səməd Behrəngiyə
xeyli sayda şeir həsr edilib. Həmin şeirlərin
çoxuna tanınmış bəstəkarlar tərəfindən
musiqi bəstələnib. Haqqında sənədli filmlər
çəkilib.
Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ilə Diasporla
İş üzrə Dövlət Komitəsinin ortaq
saytı litdiaspora.az ədəbi
portalı tərəfindən 2014-cü ildə “Səməd
Behrəngi ədəbi mükafatı” təsis edilib.
2019-cu ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi
və Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi ilə Səməd
Behrənginin 80 illik yubileyi geniş şəkildə qeyd
olunub.
Savalan Fərəcov
Mədəniyyət.- 2024.- 21 iyun,¹45.- S.6.