Bakının qəribə
qəsəbə adları
Şəhər linqvomədəni fenomen kimi
Bu gün şəhərlər inkişaf tarixi,
urbanizasiya məsələləri, digər cəhətləri
ilə yanaşı, həm də dilçilik, toponimiya
nöqteyi-nəzərindən, linqvomədəni fenomen kimi nəzərdən
keçirilir. Xüsusilə böyük şəhərlərdə
müxtəlif mədəniyyətlərin bir arada olması
özünəməxsus semiotika doğurur ki, bu da
küçə, meydan, məhəllə və s. adlarında
öz ifadəsini tapır. Bu adlar yalnız toponimiya, dil hadisəsi
deyil, həm də sosial-mədəni fenomendir, şəhər
sakinlərinin “yaddaş saxlancı”dır. Bəzən tarixi
şəxsiyyətlərə, tarixi hadisələrə, məhəlli-ərazi
xüsusiyyətərinə, sakinlərin yaşayış tərzi,
peşə xüsusiyyətlərinə bağlı olaraq
ortaya çıxan bu adlar ayrı-ayrılıqda maraq kəsb
edir.
Bakı şəhəri də bu mənada təkrarsızlığı
ilə diqqət çəkir. Liman şəhəri
olması, Böyük İpək Yolunun qovşağında
yerləşməsi onu ta qədimdən multikultural bir məkan
kimi formalaşdırıb, küçə, meydan, məhəllə
adlarında özünü göstərib. Bundan əlavə,
şəhərin landşaftı da yer adlarının
seçilməsində öz rolunu oynamaya bilməzdi. XIX əsrin
sonlarında Bakı tarixi məkanından – İcərişəhərdən
xeyli kənara çıxaraq müxtəlif məhəllələrlə
genişlənmişdi: Qara şəhər, Şamaxinka, Kərpicxana,
Qanlı təpə, Cəmbərəkənd (“qövsvarı
kənd” mənasında), Alatava (“qırmızı dağ” mənasında),
Badamdar (“badam yetişən yer”), Zavağzal, Xrebtovı, Məhəmmədli
məhəlləsi, Palçıqlı məhəllə,
Dağlı məhəlləsi, Zərgərpalan, Quba
meydanı və s.
Paytaxtın sənaye toponimləri
Bu yazının əsas mətləbi isə
Bakının “Ərəblinka”, “Xutor”, “Çermet”, “NZS”, “UPD”
və s. kimi qəsəbə, məhəllə
adlarının mənşəyinə müəyyən dərəcədə
aydınlıq gətirməkdir. Məsələ ilə
bağlı müraciət etdiyimiz AMEA-nın Nəsimi
adına Dilçilik İnstitutu Toponimika şöbəsinin
müdiri Elçin İsmayılov bu xüsusda fikir və
mülahizələrini bizimlə bölüşdü.
Alim deyir ki, abreviatura olan qəsəbə-məhəllə
adları rus dilində söz birləşmələri olaraq
formalaşıb.
Məsələn, “NZS” rus dilində “íåôòåçàïðàâî÷íàÿ
ñòàíöèÿ” (neft doldurma stansiyası) söz birləşməsindən
meydana gəlib. Həmin ərazi XIX əsrin 1930-40-cı illərində
rayonlara neft aparan qatarların neftlə təmin edildiyi məntəqə
olub. NZS hazırda Xətai rayonunun Keşlə qəsəbəsinin
bir hissəsidir.
“UPD” abreviaturası bu məkanda yerləşən “Mədən
yolları idarəsi” (Óïðàâëåíèå ïðîìûñëîâûõ äîðîã) adından
götürülüb. O vaxt “NZS” “UPD”-nin tabeliyində olan təşkilat
idi.
“Çermet” (“׸ðíûé ìåòàëë”) qara metal emalı ilə məşğul
olan sənaye obyektinin, zavodun adı ilə bağlıdır.
Zavod bu gün də fəaliyyət göstərir.
“Ərəblinka” Qaraçuxurda (Suraxanı rayonu), təpəlikdə,
çox gözəl evlərdən ibarət məhəllənin
adıdır.
Elçin İsmayılov: “Ümumiyyətlə, Azərbaycanda
ərəblərlə bağlı yaşayış məntəqələri,
məkan adları az deyil. Bu təsadüfi deyil. Abbasqulu
ağa Bakıxanovun “Gülüstani-irəm” əsərində
qeyd etdiyi kimi, Azərbaycanda 300-ə yaxın ərəbmənşəli
yaşayış məntəqəsi var”.
“Xutor” qəsəbəsi (Binəqədi rayonu) vaxtilə
fəhlələri məskunlasdırmaqdan ötrü hazır
taxta evlərdən salınmış yaşayış sahəsi
olub. Bu taxta evlər Ukrayna kəndləri, yəni xutorlar
üslubunda olduğu üçün ərazi də “Xutor”
adlanıb.
Yaxınlıqdakı “Vorovski” deyilən qəsəbə-məhəllə
isə Sovet İttifaqının ilk diplomatlarından olmuş, milliyətcə polyak olan
kommunist Vatslav Vorovskinin adı ilə paytaxtımızda əbədiləşdirilmişdi.
Hazırda “Xutor” və “Vorovski” Rəsulzadə qəsəbəsinin
ərazisidir.
Yeri gəlmişkən, indi Rəsulzadə qəsəbəsi
adlanan yer vaxtilə adsız idi, camaat arasında sadəcə,
“Ïîñåëêà” (“ïîñåëîk” – “qəsəbə”) adı ilə
tanınırdı, ordakı evləri isə alman əsirləri
tikmişdilər. Hazırda o evlərdən çox az sayda
qalıb. Sovet dövründə indiki Binəqədi rayonu
Kirov rayonu adlanırdı, qəsəbə də “ïîñåëîk
Êèðîâà” kimi tanınırdı.
Toponimşünas Elçin İsmayılov deyir ki, məhəllələrin,
küçələrin əvvəlki rəsmi və ya qeyri-rəsmi
adlarının yaddaşlarda qalması təbiidir –
yaddaşı yeniləmək dərhal baş verə bilməz.
Həm də tarixi yaddaş baxımından bunun müəyyən
mənası var. Amma poçt, taksi xidmətlərində bu bəzən
çətinlik törədir. Məsələn, Nizami
küçəsi uzun illərdi ki, Torqovı kimi
tanınmaqdadır. Əslində, Nizaminin adını əbədiləşdirməyə
başqa, daha böyük küçələr tapmaq çətin
deyil. O küçə isə Ticarət küçəsi
adlansaydı daha doğru olardı, çünki müasir
dövrümüzdə də ora ticarət məkanıdır.
Eləcə də sovet dövründən qalan qəsəbə
adları hələ də şəhər sakinləri
arasında istifadə olunur. Məsələn, Montin (Nərimanov
rayonunda), yaxud əvvəllər Serebrovski, indiki Qaraçuxur
qəsəbələrinin adları inqilabçıların
adları ilə bağlıdır.
Elçin İsmayılov: “Amma Stepan Razinin
adının vaxtilə o boyda qəsəbəyə verilməsi
yolverilməz olduğu kimi, müstəqillik qazanandan sonra həmin
qəsəbənin rəsmi adının Bakıxanov
olmasına baxmayaraq, indiyədək Razin qəsəbəsi
anlayışının beyinlərdə, dillərdə
qalması da qəbuledilməzdir. Stepan Razin quldur olub.
Rusiyanın özündə lənətlənmiş şəxsdir.
Bakıya hücum edib və Bakıətrafı kəndlərdə
vəhşiliklər törədib. Bakının qəsəbələrindən
birinin belə bir adamın adı ilə adlandırılmasini
anlamaq mümkün deyil...”.
Elçin müəllim bizimlə söhbətində
onu da vurğuladı ki, yaddaşlarda yenilənmə baş
verməsi üçün müəyyən zaman keçməlidir.
Tarixi, sosial zəmini olmayan yer adları düşüncələrdən,
şifahi nitqdən silinməsi qərarla, sərəncamla
baş verən deyil.
Toponimlərin motivasiyası şəhər məkanının
mətnini təyin edir. Bu özlüyündə mürəkkəb
bir prosesdir. Eyni zamanda bu amillər sayəsində şəhər
məkan və mətn olaraq özünü təsdiq edir...
Samirə Behbudqızı
Mədəniyyət .-2024.- 28 iyun,¹47-48.- S.6.