İstiqlal məfkurəli
mübariz şair
Ümgülsüm Sadıqzadə-125
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi
mühitində öz imzası ilə seçilən, milli
düşüncəli şairlərdən biri də
Ümgülsüm Sadıqzadə olub.
İstiqlalımızın intişar tapmasından hədsiz məmnun
olan, qələmə sarılan şair vətənpərvərlik
ruhunda poeziya çələngi toxuyub. Bu il istiqlalçı
şairin anadan olmasının 125 illiyidir.
Ümgülsüm Əbdüləziz qızı
Sadıqzadə 1899-cu ildə Bakının Novxanı kəndində
ruhani ailəsində dünyaya göz açıb. İbtidai
təhsilini atasından alıb, ərəb və fars dillərini
öyrənib. Kiçik yaşlarından ədəbiyyata,
poeziyaya maraq göstərib. 1914-cü ildən şeirləri
“İqbal”, “Yeni iqbal”, “Açıq söz”, “Dirilik”, “Məktəb”,
“Azərbaycan” və digər qəzetlərdə dərc
olunub. 1915-ci ildə qələmə aldığı
“Solğun çiçək” adlı hekayəsi isə
“Qurtuluş” jurnalının elan etdiyi müsabiqədə
mükafata layiq görülüb.
Ümgülsüm Sadıqzadə gənc
yaşlarından dövrün ictimai siyasi hadisələrinə
diqqət göstərib, şair qəlbi ilə öz
münasibətini bildirib. I Dünya müharibəsində
(1914–1918) Osmanlı dövlətinin məğlub olması ilə
əlaqədar Bakıya əsir düşmüş minlərlə
türk əsgər və zabiti gətirilir. Onlar çox
ağır şərtlərdə Nargin (Böyük Zirə)
adasında saxlanılır. Bundan xəbər tutan şair bərk
sarsılır. 1917-ci ildə “Turan düdüyü” adlı
şeirini qələmə alır. Müəllif “türk ruhu
əsarətlə barışmayacaq, nə olursa olsun,
qurtuluş yolu tapacaq və qalib gələcək” deyir.
Şeirdə həm də iki türk xalqının bir-birinə
arxa duracağına əminlik ifadə olunur:
Unudulmaz dərdim, ovunmaz qəlbim,
Gülsə cahan, gülməz bənim taleyim,
Gəl yaramı sən özün sar, sevgilim,
Duyulmaz, dərdimə dərman nerədə?
Dağıtdılar yuvasını bülbülün,
Xəzan vurdu yaprağını hər gülün,
Susdurdular nəğməsini bir elin,
Canana can verən o can nerədə?
Məlum olduğu kimi, 1917-ci ildə çar
Rusiyasında iğtişaşlar baş qaldırır,
imperiya süqut edir. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
qurulur. Cümhuriyyətin ayaq üstə durmasına qardaş
Türkiyə (Osmanlı) dövləti böyük dəstək
verir. Buna çox sevinən şair qəlbində baş
qaldıran düşüncələrini poetik misralara
çevirir. “Türk ordusuna”, “Ey türk oğlu!”, “Çəkil,
dəf ol!”, “Əsgər anasına”, “Dərdli nəğmə”,
“Yurdumuzun qəhrəmanlığına”, “Yollarını bəklədim”
adlı şeirləri işıq üzü görür.
Ümgülsüm Sadıqzadə 1920-ci ilin 28 aprel
işğalından çox pərişan olur və “Hicran”
şeirini yazır. Azərbaycan bayrağı Parlament
binasının üstündən götürüləndə
o, “Bayrağım enərkən” şeirini qələmə
alır. Onun istiqlal ruhlu şeirləri 1920–1930-cu illərdə
Türkiyədə məskunlaşan azərbaycanlı siyasi
mühacirlər arasında da geniş yayılır.
Araşdırmalarda M.Ə.Rəsulzadənin mühacirətdə
yazdığı əsərlərində həmin şeirlərdən
də bəhs etdiyi bildirilir.
Tədqiqatçı Nəcibə Bağırzadə
yazır ki, Ümgülsüm Sadıqzadə Azərbaycan
milli istiqlalının gerçəkləşməsi
üçün həm də əməli şəkildə
mübarizə aparıb. Hər kişinin cəsarət edib
deyə bilmədiklərini bu zərif olduğu qədər də
üsyankar qadın bütün sərtliyi ilə dilə gətirib.
Müəllif 28 may 1925-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyətinin
qurucusu Rəsulzadəyə ithaf etdiyi “Bən” şeirini qələmə
alıb. Şeirdə bolşeviklərin
işğalçılıq siyasətinin mahiyyəti
açılır. Bildirilir ki, kommunistlər onun yurdunu yetim
buraxıb. Üçrəngli bayrağı Azərbaycan
xalqının başı üzərindən endirib. Ancaq o bayraq
bir gün yenidən yüksələcək. Çünki Azərbaycan
xalqının ruhu kommunizmlə deyil, millətçiliklə
döyünməkdədir:
Kommunist, yurdumu buraxdın yetim...
Sanma ki, bununla ölən yigidəm.
Sana baş əyməyən nasionalistəm,
İstiqlalın ilk qurbanı bənəm...
Səndə “oraq” varsa, bənim “ay”ım var,
Oğuzdan aldığım altun yayım var,
Milliyyət denilən bir sarayım var,
Yaşlı diyarın göy pasibanı bənəm...
Ümgülsüm Sadıqzadə də
işğaldan sonra Bakıda bolşeviklərin haqsız təqib
və təhdidləri üzündən ailəsi ilə
birlikdə Xızıya köçür. Şəhərdən
uzaqlaşsalar da, 1937-ci ildə həyat yoldaşı görkəmli
yazıçı, tənqidçi Seyid Hüseyn həbs edilərək
bir il sonra güllələnir. Ümgülsüm də “xalq
düşməni”nin həyat yoldaşı kimi dindirilir. Mənzilində
axtarış aparılır, əmlakları müsadirə
olunur. Şəhərdə əsərlərinin
satışı və oxunması qadağan edilir.
Bütün bunlara baxmayaraq, Ümgülsüm Sadıqzadə
milli istiqlalın bərpa olunacağına inamını
itirmir. Bayıl həbsxanasında ikən belə Sovet rejimini
ittiham edən “Xəzərə xitab” şeirini yazır:
Gözümüz yaşlıdır sinəmiz
dağlı,
Mən deyim dərdimi, dinlə ey dəniz!
Ana qəlbi olur balaya bağlı,
Dinlərmisən məni, söylə, ey dəniz?
Bir gecə yarısı əziz balamız
Alındı əlimizdən bir laçın kimi.
Söndü işığımız, uçdu
yuvamız,
Həyat tarixində bunu gördünmü?
O, həbsdə olduğu müddətdə həm də
“Qala xatirələrim” adlı xatirat yazır. Bir neçə
ay Bayıl həbsxanasında saxlanılır. Sonra
sorğusuz-sualsız 8 il həbs cəzasına məhkum
edilir. Rusiyanın Mordoviya vilayətindəki Temlaq islah əmək
düşərgəsinə göndərilir.
Haqsızlıq burulğanında çırpınan
məsum şairənin qırılmayan ümidi duyğulu qəlbini
titrədir. “Hicran” şeirində istiqlalını itirən Azərbaycan
xalqının əsirlik həyatını,
ağrılarını yada salır.
Günəşim bir daha doğmayacaqmı?
Vəhşi qaranlığı boğmayacaqmı?
Kölgələri şəfəq qovmayacaqmı?
Sordum, “ümidini qırma” dedilər!
Ümgülsüm Sadıqzadə 1943cü ildə
azadlığa buraxılması üçün SSRİ Xalq
Daxili İşlər Komissarlığına ərizə ilə
müraciət edir. O, 1944-cü ilin aprel ayında həbsdən
azad olunur. Bir neçə gün Bakıda qalır. Ancaq ona bu
şəhərdə yaşamağa icazə verilmir. Bu səbəbdən
Şamaxıya köçür. Burada bir neçə ay
yaşayır. 17 sentyabr 1944-cü ildə, 45 yaşında
Şamaxıda vəfat edir, Şaxəndan qəbiristanlığında
dəfn olunur.
Savalan Fərəcov