Qədim xalçalarımız necə bərpa olunur?

Azərbaycanda xalça sənəti qədim zamanlardan məlumdur və bu xalça nümunələri muzeylərimizdə, əsasən də Azərbaycan Milli Xalça Muzeyində qorunub saxlanılır. Xalçalarımız forma, toxunma texnikası, süjet, ornament, rəng və kompozisiya rəngarəngliyi ilə seçilir. Lakin zamanın və başqa amillərin təsiri ilə bu dəyərli eksponatlar korlana bilir. Bu zaman bərpaya ehtiyac yaranır. Milli Xalça Muzeyində saxlanılan xalçaların bir çoxu Muzey Sərvətləri və Xatirə Əşyalarının Elmi Bərpa Mərkəzinin Tətbiqi incəsənət şöbəsində bərpa və konservasiya olunur.

***

Muzeydən Elmi Bərpa Mərkəzinə daxil olan, öz qədimiliyi və maraqlı görünüşü ilə diqqəti cəlb edən xalçalardan biri “Əjdahalı” (“Xətai”) xalçasıdır. XVII əsrə aid xalça Heydər Əliyev Fondu tərəfindən 2013-cü ildə xaricdən ölkəmizə gətirilərək muzeyə təqdim edilib. Xalça amerikalı kolleksiyaçı mərhum Qrover Şiltsin həyat yoldaşı Beverli Şilts tərəfindən hədiyyə olunub.

Kompozisiyanın əsas elementləri ona təkrarolunmazlıq bəxş edən müxtəlif formalı özünəməxsus dişciklərlə əhatə olunmuş, aşağıdan yuxarıya doğru istiqamətlənmiş geniş, uzunsov qollar və ya budaqlardır. Bu cür xalçalar “Əjdahalı” xalçalara aid edilir. Əjdaha təsviri türk xalqlarının incəsənətində çox geniş yayılıb. Əjdaha obrazı rəmzi xarakterli olub, Azərbaycan xalçaçılığında xüsusi yer tutur. Xalçalarımızda əjdahanın müxtəlif formaları var. Bu obrazın stilizə olunmuş fərqli təsvirləri Azərbaycanın xovsuz və xovlu xalçalarının kompozisiya quruluşlarında qədim zamanlardan toxunub. Onların ən parlaq nümunələri XVI-XVII əsrlərin Qarabağ xalçalarında yer alır.

Bərpa üçün mərkəzə daxil olmuş xalçanın kompozisiyası ara sahədən ibarətdir. Ara sahənin yerliyində 3 ədəd rombvari medalyon, qarmaqvari həndəsi elementlər yerləşir. Xalçanın yerliyi yeyilmiş, əsasınadək sürtülmüş formada idi. 2014-cü ildə gələn xalça, bərpaçı-rəssam Sima Quliyeva tərəfindən bərpa və konservasiya olunub.

Qeyd edək ki, bərpa prosesində, ilk növbədə, eksponatın növü, tərkibi, materialı və s. öyrənilir. Sonrakı mərhələdə bərpa və yaxud konservasiya ehtiyacı müəyyənləşdirilir. Adıçəkilən xalça tərkibində qələvi olmayan səthi aktiv maddələrlə (uşaq sabunu və. s) təmizlənib, xüsusi başlıqlı tozsoran ilə quru təmizləmə prosesindən keçirilib. Süzülmüş, sökülmüş və zədələnmiş hissələri uyğun saplar vasitəsilə bərpa olunan eksponat şahmatvari üslubda uyğun əsasa bərkidilib. Son mərhələdə isə preslənmə prosesi həyata keçirilərək eksponatın bərpası tamamlanıb.

***

Milli Xalça Muzeyindən mərkəzə bərpa üçün daxil olan XVII əsrə aid xalçalardan biri də vərnidir. Azərbaycanda geniş yayılmış xovsuz xalça növü olan vərninin strukturu üç əsas ipdən ibarətdir: əriş, arğac və naxış əmələ gətirən ip. Vərninin naxışı “qayıq” texnikası ilə toxunur. Naxış əmələ gətirən ip iki cüt ərişin ətrafına, sonra isə bir daha sonuncu cütün ətrafına dolanır və beləliklə, ilmələr salınır. Hər bir ilmə çinindən sonra alt, ya üst arğac “doyumlu” keçirdilir. İlmələr bütün çinlərdə soldan-sağa yan-yana salınaraq paralel – birtərəfli düzülüş yaradır. Yaranmış əyri sırıqlar bir səmtə istiqamətlənərək xalçanın bütün səthini örtür. Nəticədə naxış əmələ gətirən ip xalçanın üz tərəfini təşkil edir. “Naxış ipləri”nin ucları arxa tərəfə çıxarılmır, arğacların arasında itir.

Qarabağ vərniləri bir neçə nümunədə toxunur. Onların içərisində ən məşhur olanının kompozisiyası bir-birinin yanında yerləşdirilmiş səkkizəbənzər böyük elementlərdən ibarətdir. Bu mürəkkəb və orijinal element mifoloji səciyyə daşıyır və əjdahanı ifadə edir. Həm qədim dövrlərdə, həm də Orta əsrlərdə Orta Asiyanın, Yaxın Şərqin və türklərin tətbiqi və dekorativ incəsənətində istifadə olunan səkkizəbənzər element suyu ifadə edirdi və rəmzi, sehrli məna daşıyırdı.

Xalçanın bərpa prosesinə gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, bu dəyərli xalça nümunəsi bərpaçı-rəssamlar Gülminə Əhmədova və Nuranə Əlixanova tərəfindən bərpa olunub. Xalçanın təmizlənmə prosesi zamanı tərkibində qələvi olmayan səthi aktiv maddələrdən, quru təmizləmə prosesi zamanı xüsusi başlıqlı tozsorandan istifadə edilib. Daha sonra süzülmüş, sökülmüş hissələr bərpa edilib və eksponat əsasa bərkidilib. Bu zaman uyğun saplar xüsusi diqqətlə seçilir. Son mərhələdə isə xüsusi ütü ilə ütülənib preslənərək xalça hazır vəziyyətə gətirilib.

***

XVIII əsrə aid edilən “Xilə-buta” xalçası da çox dəyərli nümunələrdəndir. Xalça 2013-cü ildə Elmi Bərpa Mərkəzinə daxil olub. “Xilə-buta” xalçaları Abşeron xalçaçılıq məktəbinin Bakı qrupuna daxil olan xovlu xalçalardır.

Belə naxışlı xalçalar Bakı qrupunun bütün xalçaçılıq məntəqələrində istehsal olunurdu. Xarici mənbələr bu xalçanı səhvən “Şirvan xalçaları” və ya “Dağıstan xalçaları” adı altında göstərirlər. Toxucu ustalar isə onu “Qızqarıdan xalçaları” adlandırıblar. Bunun səbəbi xalçanın hazırlanma prosesinin mürəkkəbliyi və uzun müddət vaxt aparması ilə bağlıdır.

Əslində isə “Xilə-buta”nın adı Bakı şəhərindən 15 km məsafədə yerləşən Xilə (Əmircanın keçmiş adı) kəndindən götürülüb. “Xilə-buta” xalçalarının xovunun hündürlüyü 5-7 mm-dir. Adətən “Xilə-buta” xalçalarının orta sahəsi butalarla bəzədilir. Bu xalçaları üç qrupa bölmək mümkündür: sadə quruluşlu xalçalar, künclü xalçalar, mürəkkəb quruluşlu xalçalar. “Xilə-buta” xalçalarında bir kvadrat desimetrdə ilmələrin sıxlığı 40x40 ilmədən 45x45 ilməyə qədər olur. Bir kvadratmetrdə olan ilmələrin sayı 160 min ilmədən 200 min ilmə arasında dəyişir.

Bərpa olunan “Xilə-buta” xalçasının kompozisiyası ara sahə və haşiyədən ibarətdir. Ara sahənin yerliyi göy rəngdədir və üzərində üfüqi istiqamətdə butalar təsvir olunub. Ölçüsü 94x212 sm olan eksponatın aşağı hissəsi kəsilmiş, sağ küncü 11x15 sm tamlığını itirmişdi. Sol haşiyənin ləvəri xalça boyunca sökülmüşdü və üzərində deşik və süzüklər müşahidə olunurdu. Həmçinin xalça güvə vurmuş vəziyyətdə idi.

Eksponat bərpaçı-rəssam Xatirə Əmirova tərəfindən bərpa olunub. Öncə eksponat qeyd etdiyimiz vasitələrlə təmizlənib. Üzərindəki zədələr isə xüsusi formada uyğun saplarla bərpa olunub. Daha sonra uyğun əsas seçilərək müvafiq saplarla əsasa bərkidilib. Ütülənib preslənərək hazır vəziyyətə gətirilib.

***

XVIII əsrə aid “Xilə-əfşan” xalçası isə o dövrün saray xalçalarından olub və bədii tərtibatı spiralşəkilli sxemlərin mürəkkəb birləşməsindən ibarət “Əfşan” kompozisiyasına əsaslanır. Kənardan mərkəzə doğru görünüşünü dəyişən, spiralların üzərinə nəbati və gül ornamenti “səpələnib”. “Əfşan” sözünün lüğəti mənası – səpmək, xırdalamaq, rəngbərəng deməkdir. Xalça üzərində üzüm yarpağı formasında verilmiş göllər Abşeron zonası üçün xarakterikdir.

“Xilə-əfşan” xalçaları da Xilə kəndinin adı ilə bağlıdır. Bu xalçalar sonrakı dövrlərdə Bülbülə və Suraxanı xalçaçılıq məntəqələrində də istehsal edilməyə başlanıb. Xalq arasında “Sacayağı” adı ilə daha çox tanınan bu xalçaları bəzi xarici müəlliflər öz əsərlərində “Şirvan”, bəziləri isə səhvən “Dərbənd” adlandırırlar.

“Xilə-əfşan” xalçası 2014-cü ildə Elmi Bərpa Mərkəzinə təqdim edilib. Eksponat didilmiş və yırtılmış vəziyyətdə daxil olub. Aşağı və yuxarı hissəsinin saçaqları, haşiyəsi qismən itirilmişdi. Xalça bərpaçı-rəssamlar Nuranə Əlixanova və Sima Quliyeva tərəfindən öncə qeyd etdiyimiz üsulla bərpa olunub.

Muzey əşyalarının düzgün bərpa və konservasiya olunması, qorunması ilə bağlı görülən işlər tarixi-mədəni irsimizin gələcək nəsillərə çatdırılması üçün vacibdir. Mədəni mirasımızı qorumaq, ona sahib çıxmaq hər birimizin borcudur.

Lalə Həsənzadə

Elmi Bərpa Mərkəzinin əməkdaşı

Mədəniyyət .- 2024.- 4 oktyabr(№74).- S.7.