Azərbaycan
uşaq mətbuatının yaradıcısı
Ötən əsrin əvvəllərində Azərbaycanda
maarifçilik işi yeni inkişaf mərhələsinə qədəm
qoyur. Milli ruhlu ziyalıların səyləri ilə yeni
savadlı nəsillər yetişdirilməsi istiqamətində
diqqətəlayiq addımlar atılır. Həmin
ziyalılardan biri görkəmli ictimai və maarif xadimi,
naşir, redaktor Əlisgəndər Cəfərzadə idi.
Əlisgəndər Hacıbaba oğlu Cəfərzadə
14 oktyabr 1875-ci ildə Bakı şəhərində anadan
olub. İlk təhsilini 1887–1890-cı illərdə rus-müsəlman
məktəbində alır. 1895–1898-ci illərdə Nəriman
Nərimanovun Bakıda təşkil etdiyi ilk qiraətxanada
çalışır. Müəllim işləmək məqsədilə
1897-ci ildə III Aleksandr kişi gimnaziyasına ərizə ilə
müraciət edir. İmtahanları müvəffəqiyyətlə
verir və Azərbaycan dili müəllimi işləmək
hüququnu alır. Uzun müddət Aleksey ibtidai məktəbində
çalışır. Daha sonra “Nəşri-maarif” cəmiyyətinə
dəvət edilir və qurumun katibi seçilir. Cəmiyyətin
açdığı ibtidai məktəblərin müəllim
kadrları, dərslik və metodik vəsaitlərlə təmin
olunması işinə rəhbərlik edir.
Araşdırmalardan məlumdur ki, ötən əsrin
əvvəllərində Azərbaycanda intişar tapan
maarifçilik işi bir sıra dövri nəşrlərin
meydana gəlməsi ilə nəticələnir.
Yaranmış imkan və şəraitdən yararlanmaq məqsədilə
Əlisgəndər Cəfərzadə 16 aprel 1906-cı ildə
işıq üzü görən “Dəbistan” dərgisinin nəşrinə
müvəffəq olur. O, jurnalın nəşrinə icazə
almaq üçün Bakı şəhər rəisinə
müraciətində yazırdı: “Bizdə xüsusi və
ümumi müsəlman məktəblərində təhsil
alan uşaqlar üçün bir mətbu orqan yoxdur. Bir xalq
müəllimi kimi uşaqlar üçün Azərbaycan
dilində ayda bir dəfə nəşr olunacaq
illüstrasiyalı “Dəbistan” adlı jurnal nəşr etdirmək
istəyirik”. Xatırladaq ki, “dəbistan” sözü fars dilində
“ibtidai məktəb” deməkdir.
Onu da deyək ki, həmin dövrdə Ə.Cəfərzadənin
nəşriyyat işi sahəsində yetərli təcrübəsi
vardı. Ötən əsrin əvvəllərində məktəblərdə
fars dilinin tədrisinin düzgün təşkili məqsədilə
bu dildə nəsr və poeziya nümunələrindən ibarət
“Kilidi-ədəbiyyat” adlı məcmuəni, eyni zamanda 1901-ci
ildə görkəmli maarifçi Rəşid bəy Əfəndiyevin
“Bəsirətül-ətfal” dərsliyini redaktə edərək
nəşr etdirmişdi.
“Dəbistan”ın nəşrində məqsəd
uşaqları maarifləndirmək, elmin müxtəlif sahələri,
o cümlədən Azərbaycan və dünya ədəbiyyatı
nümunələri ilə tanış etmək idi. Dərgi təlim-tərbiyə
işində ailəyə kömək məqsədilə
“Valideynə məxsus vərəqə” adlı əlavə ilə
nəşr olunurdu. Əlavədə uşaqların tərbiyəsi
haqqında valideynlərə tövsiyələr verilir, sinifdənxaric
oxu və elmi cəhətdən faydalı olan məqalələrin,
hekayələrin, tapmaca və bilməcələrin
oxunmasının uşaqlar üçün əhəmiyyəti
vurğulanırdı.
Dövrün tanınmış yazıçı və
şairləri, publisistləri Nəriman Nərimanov, Həsən
bəy Zərdabi, Mirzə Ələkbər Sabir, Məhəmməd
Hadi, Abdulla Şaiq, Sultanməcid Qənizadə və
başqaları dərginin fəaliyyətində böyük
rol oynayırdılar. Həmin müəlliflər uşaqlar
üçün yazdıqları maraqlı əsərləri
jurnalda dərc etdirirdilər. Burada təhsil məsələləri
ilə yanaşı, uşaqların təlim-tərbiyəsinə
dair bədii əsərlər, görkəmli şəxsiyyətlər,
yazıçılar haqqında, elm və texnika aləmində
baş verən ən son yeniliklər, coğrafiya, fizika,
heyvanat aləmi və s. haqqında yazılar dərc olunurdu.
Jurnalın məktəblilər və valideynlər tərəfindən
daha rahat anlaşılması üçün çap olunan əsərlərdəki
əcnəbi sözlərə aid lüğət və hər
nömrəyə dair mündəricat da verilirdi.
Ə.Cəfərzadə tanınmış şair və
yazıçılarla sıx münasibətlər quraraq,
onları uşaq mövzusunda əsərlər qələmə
almağa çağırır, mövzular təklif edirdi.
Naşir böyük şair M.Ə.Sabirlə
görüşlərinin birində ondan “Dəbistan”a töhfə
kimi məktəbə dair bir şeir yazmasını xahiş
etmişdi. Sabir elə həmin günün səhəri “Məktəb
şərqisi” adlı məşhur şeirini yazır və əsər
jurnalın növbəti nömrəsində dərc olunur:
...Gülşən, gülşən lətafətin
var,
Rövşən-rövşən səadətin var,
Vazeh-vazeh bəyanlarında
Şirin, şirin hekayətin var!
Olsun, olsun səninlə xoşhal,
Yetsin, yetsin kəmalə ətfal,
Görsün, görsün pəsərlərində,
Sabir-sabir pədərlər iqbal!
Azərbaycan yazıçı və şairlərinin
əsərləri ilə yanaşı, tanınmış rus ədiblərindən
İ.Krılov, A.Puşkin və L.Tolstoyun
yaradıcılığından tərcümə,
nağıl və hekayələrə də jurnalın səhifələrində
yer ayrılır. Jurnalın daha da maraqlı olması və
geniş yayılması üçün son səhifədə
məktub, redaksiyaya cavab, uşaq nağılları, təmsil
və tapmacalar dərc olunur. Sual və tapmacalara düzgün
cavab tapan uşaqlara jurnalın çapdan çıxan yeni
nömrəsi göndərilir.
Bir müddətdən sonra jurnal maliyyə çətinliyi
ilə üzləşir. Bundan narahat olan görkəmli ictimai
xadim, publisist Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
“İrşad” qəzetinin 7 dekabr 1906-cı il sayında məqalə
ilə çıxış edir. İmkanlı şəxsləri
nəşrə kömək etməyə
çağırır: “Həmiyyətə gəliniz, nahaq
yerə xərclədiyiniz pulların bir cüzisindən
cüzisi də öz övladınızın tərbiyəsində
məsrəf edib bu jurnalı bağlanmağa
qoymayınız! Kömək ediniz, 3-4 manata
qızırqanıb daldasında yatmayınız?”.
Lakin bu müraciətlər bir nəticə vermir.
1908-ci il martın 10-da “Dəbistan” jurnalı bağlanır.
Ə.Cəfərzadə jurnalın son sayında yazır:
“Oxucular, bəllidir ki, jurnalın axırıncı nömrəsi
artıq gecikir. Mən işimi lazımi səviyyədə
aparıram, bütün müsəlman əhalisi mənim
işimə deyil, “Dəbistan”ın artıq qaçılmaz
olan ölümünə, vəfatına acıyır. Bütün
müsəlman cəmiyyəti dərin yuxudadır, hərəkətsizdir
və çox baha da olmayan qəzeti almağa qadir deyildi. Və
mən məcburiyyət qarşısındayam ki, öz həmvətənlərimin
yuxudan oyanmasını gözləyim. Mən dərin təəssüflə
öz istəkli balamın – “Dəbistan”ın həyatını
bağlayıram. Tərəqqiyə gedən yolu dəstəkləmək
asandır, ancaq onu yenidən bərqərar etmək çətindir”.
M.Ə.Sabir “Dəbistan”ın fəaliyyətini
dayandırması ilə bağlı acı təəssüfünü
belə ifadə edirdi:
Əlminnətü-lillah ki, “Dəbistan”da qapandı!
Bir badi-xəzan əsdi, gülüstan da qapandı!
Cəmi iki il nəşr olunmasına baxmayaraq,
maarifçi-demokratik səciyyəli “Dəbistan” jurnalı XX əsrin
əvvəllərində genişlənməkdə olan
maarifçilik hərəkatına mühüm töhfələr
verib.
Ə.Cəfərzadə daha sonra bədii və elmi
yaradıcılıqla da məşğul olur. Dövri mətbuat
səhifələrində Əlişir Nəvai, Seyid Əzim
Şirvani, Əli bəy Hüseynzadə, Həsən bəy
Zərdabi haqqında məqalələri işıq
üzü görür. O, eyni zamanda uşaqlar
üçün “Balaca Firidun”, “Ata və oğul”, “Mərhəmətli
Fatma”, “Cəmilənin sərgüzəşti” adlı hekayələr
və “Kilidi-ədəbiyyat” dərsliyini yazır.
Görkəmli maarif xadimi, yazıçı, naşir
Əlisgəndər Cəfərzadə 28 yanvar 1941-ci ildə
vəfat edib.
Savalan Fərəcov
Mədəniyyət .- 2024.- 9 oktyabr(¹75).- S.6.