Dönməz və
döyüşkən ruhlu şair
Əli Tudə-100
Yanvarın 31-də XX əsr Azərbaycan
poeziyasının görkəmli nümayəndələrindən
şair, yazıçı, tərcüməçi, Əməkdar
incəsənət xadimi Əli Tudənin (1924–1996) anadan
olmasının 100 illiyi tamam olur.
Valideynləri Cənubi Azərbaycanda Ərdəbil
vilayətinin Çanaxbulaq kəndindən olan Əli Tudə
1924-cü il yanvarın 31-də Bakı şəhərində
dünyaya göz açmışdır. Nakam tale Əlini
çox erkən yaşlarında gözüyaşlı
qoymuş, bir yaşında atası, beş yaşı olanda
isə anası dünyadan köçmüşdür. Bundan
sonra Əli nənəsi Qəribin himayəsi altında
böyümüşdür. Şəhadətnamədə
adı Heydər, soyadı isə Rzazadə yazılan balaca
Əli 1931-ci ildə keçmiş Sovet küçəsindəki
“Bədəlbəyin məktəbi” deyilən 1 nömrəli
məktəbdə oxumağa başlayır. 4-cü sinifdə
150 nömrəli məktəbdə təhsilini davam etdirir.
12 yaşında ovaxtkı Bakı Mərkəzi Pionerlər
Evinə gələrək sarayın nəzdində şair
Osman Sarıvəllinin rəhbərlik etdiyi ədəbiyyat dərnəyinə
üzv yazılır. 1938-ci ildə Pionerlər evinin
almanaxında “Oktyabr rayonu 150 nömrəli məktəbin
yeddinci sinif tələbəsi Heydər Rzazadə” imzası ilə
Əlinin iki şeiri şəkli ilə birgə çap
edilmişdir. Bu imza ilə 1937-ci ildə onun “Sovet
Konstitusiyası” şeiri “Kommunist”, “Vətən nəğməsi”
şeiri isə “Yeni yol” qəzetlərində dərc
olunmuşdur.
1938-ci ildə Bakıdan “iranlı” adı ilə Cənuba
sürgün edilmiş şair yeniyetməlik dövründən
inqilabi hərəkata qoşulmuşdur. O, yenidən dirçəlməyə
başlamış milli-azadlıq hərəkatında fəal
mübariz kimi vuruşmuşdur. İranda əvvəl Tudə
(xalq – red.), sonra isə Demokrat partiyalarının fəal
üzvlərindən biri olan Əli Tudə təkcə
şair kimi yox, həm də Milli Hökumətin dövlət
xadimi kimi ad-san qazanmışdır. Maarif Nazirliyinə
şöbə müdiri təyin edilən Əli Tudə ana
dili dərslik kitablarının tərtibində və
çapında xüsusi rol oynayır. Sonra isə dövlət
filarmoniyası yaradır və onun ilk və son müdiri olur.
O, hökumətin “21 Azər” medalı ilə təltif
edilmişdir. Məhz elə bu zaman 22 yaşlı Əlinin
alovlu misraları ilə dolu kitabı Təbrizdə Azərbaycan
dilində çapa hazırlanmışdı. Lakin Milli
hökumət süquta uğradığından kitab mətbəədəcə
yandırılmışdır.
***
Cənubi Azərbaycan demokratik ədəbiyyatının
yaradılmasında müstəsna xidmətləri ilə
yaddaşlarda qalan şair öz xalqının içində,
Şimali Azərbaycanda yarım əsrdən çox
mühacir damğası altında yaşamalı olmuşdur.
Bütün həyatı qaçaqaç-qovhaqovda,
qadağalarda keçmiş şair illərlə gah
Şimalda, gah da Cənubda məskunlaşaraq ağır
mühacir ömrü sürmüş və bu həyatı
“ayrılıq imtahanı” adlandırmışdır.
Cənub ədəbi prosesinin fəal
iştirakçısı olmuş Əli Tudə istər
Şimalda, istərsə də Cənubda sevilə-sevilə
oxunan ədəbiyyat fədaisi idi. Mübariz ruhlu poeziya
şairin əsərlərinin canı, qanı, şah
damarıdır. O, odlu-alovlu dövrün əlamətdar
yaradıcılıq hadisəsi sayılan inqilabi ruhlu şeirləri
ilə xalqı hər an azadlıq uğrunda mübarizəyə
ruhlandırmışdır.
Yeniyetmə Əli Cənub kəndlilərinin
ağır və məşəqqətli həyatına
acıyırdı. Bir dəfə o, bu qəbildən olan
“Cütçü” şeirini yazır və ilk dəfə onu
nənəsinə oxuyur. Bu şeirdə əkib-biçən,
zəhmətə qatlaşan insanlara təlqin olunur ki,
üsyan qaldırıb haqqını tələb etmək,
“ağalıq qəsrini dağıtmaq” lazımdır:
...Əgər istəsən ki, təmin olasan,
Torpaqla, məhsulla, suyla, toxumla,
Xışı at... kotan tap, nəhəng bir kotan,
Qabaqca ağalıq qəsrini şumla!
İllər uzunu doğmalarına, əzizlərinə
həsrət qalan siyasi mühacir varlığı ilə
xalqına bağlı idi. Bütün ömrünü gah
silah, gah da söz mübarizəsinə həsr etmişdi.
Çoxlarının qorxu-ürküdən, tutatutdan öz
canını qorumaqdan ötrü ağzını
açıb bir kəlmə belə danışa bilmədiyi
dövrdə gənc Əli şah rejiminə qarşı
çıxmış, ağzından od-alov püskürə-püskürə
gah səngərdə, gah da kütlə içərisində
vuruşmuşdu: əlində silah, dilində “Vətən” kəlməsi.
Əli Tudə milli oyanış və milli
özünüdərk prosesində qətiyyətli və
mübariz bir gənc idi. Bu illərdə o, Cənubda nəşr
olunan “Ziddi-faşist”, “Vətən yolunda”, “Azərbaycan” qəzetlərində,
“Şairlər məclisi”nin almanaxlarında və digər mətbu
nəşrlərdə müntəzəm olaraq bədii
yazılarla çıxış edirdi. O, “Şairlər məclisi”
adlanan ədəbi dərnəyin fəal üzvlərindən
idi. 1945-ci ildə Təbrizdə “Vətən yolu” qəzeti
yanında təsis edilən “Şairlər məclisi” təkcə
Təbrizdə deyil, Tehran, Ərdəbil, Mərənd, Sərab
və Urmiyada, Cənubi Azərbaycanın və İranın
digər şəhərlərində Azərbaycan dilində
yazıb-yaradan 40-dan artıq yazıçını birləşdirmişdi.
Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində
özünəməxsus iz salmışdır.
İranda milli-azadlıq hərəkatı şah
qüvvələri tərəfindən boğulandan, Seyid Cəfər
Pişəvərinin yaratdığı Milli Hökumət
dağıdılandan (1946) sonra Əli Tudə yenidən
mühacirət edir, Bakıya dönür. Məhz bundan sonra
onun həyatının yeni – Bakı mərhələsi
başlayır.
***
Poeziyasında Vətən və ayrılıq motivləri
üstünlük təşkil edən Əli Tudə həm
də Azərbaycan təbiətinin əsrarəngiz gözəlliklərini,
insanın sevgi duyğularını vəsf edən xeyli sayda əsərlərin
müəllifidir. O, ana, Vətən, təbiət, məhəbbət,
dostluq, birlik, azadlıq, insanpərvərlik kimi nəcib bəşəri
duyğuları bütün əsərlərində nəzərə
çarpdırmışdır. Kitablarının əksəriyyəti
şeir və poemalardan ibarət olsa da, şair qələmini
nəsrdə də müvəffəqiyyətlə
sınamışdır.
Müəllifin “Vətən parçası” povesti
orijinallığı, ideya-bədii məzmunu etibarilə fərqli
xüsusiyyətlərə malikdir. Xatirə-povest təsiri
bağışlayan əsər proloqdan, 9 hekayədən və
epiloqdan ibarətdir. Hadisələr Milli Hökumət
dövründə Təbrizdə cərəyan edir. Lirik qəhrəman
Əli Tudənin özüdür; əsas süjet xətti Təbriz
Dövlət Filarmoniyasının müdiri olarkən məhz
onun ətrafında qurulmuşdur. Söhbət vətənpərvər,
qeyrətli, ziyalı Vətən oğullarından gedir.
Əsərdə Nəzərin timsalında zəhmətkeş
insan, sakit və ağır təbiətə malik, təmiz
vicdanlı ata və vətənpərvər ziyalı
obrazı yaradılmışdır.
Xalq inqilabının qələbəsini, Milli
Hökumətin yaradılmasını ürəkdən
alqışlayan ədəbi qəhrəmanın şeirlərində
əsasən milli hakimiyyət tərənnüm edilir. Əli
Tudə nisgilli şairin doğma ana dilində
yazılmış şeirlərini sonradan müxtəlif qəzetlərdə
ön sözlə birlikdə çap etdirə bilir.
Canlı həyat, sadə danışıq tərzi, təmiz
dil və anlaşıqlı üslub, hamının dərk edə
biləcəyi fikir və ifadə, nəhayət, səmimiyyət
Əli Tudə əsərlərinin mayasını təşkil
edir. Bu əsərlər şifahi xalq ədəbiyyatından,
qədim adət və ənənələrimizdən bəhrələnmiş,
ən başlıcası isə milli özünüdərk təfəkkürünə
söykənən bir xətdən keçmişdir. Onun hekayələrinin
süjeti, yəqin ki, elə öz həyatından
götürülmüşdür. Çünki nəsr əsərlərinin
əksəriyyətini ömrü mübarizələrdə
keçmiş bir Azərbaycan türkünün (məhz elə
Əli Tudənin) həyat tarixçəsi adlandırmaq daha
düzgün olardı.
Əsərlərində xalq ruhundan bəhrələnən,
sadə danışıq leksikonundan tez-tez istifadə edib onu bədii
dilə uyğunlaşdırmağa çalışan və
buna müvəffəq olan Əli Tudə, hər şeydən
öncə, doğma Vətən torpağını, onun
çaylarını, daşlarını, çəmənliklərini,
yaylağını, dağlarını, bulaqlarını
uşaq səmimiyyətilə sevən, bu yurdun gözəlliklərinə,
onun insanlarına qəlbən vurulan ədəbiyyat fədaisi
olmuş, hisslərini bədii təsvirlərlə qələmə
almışdır.
Əli Tudənin nəsr əsərləri xarakterik
xüsusiyyətləri ilə yaddaşlarda qalır, səmimiyyəti
ilə sevilir, tarixiliyi ilə diqqət çəkir. Azərbaycançılıq
təfəkkürü ilə yanaşı şərqlilik
ab-havasının hökm sürdüyü bu əsərlərin
ədəbi-bədii qayəsi müasir oxucunu
düşünməyə vadar edir, onun mənəvi tələbatını
ödəyə bilir.
***
Əli Tudə bədii
yaradıcılığında dil məsələlərinə
xüsusi fikir vermişdir. O deyirdi: “Hər xalqın mədəniyyət
xəzinəsindəki ən qiymətli inci ana dilidir. Bu parlaq
inci öz əlvan şəfəqlərilə xalqın
coğrafi, iqtisadi, siyasi həyatının bütün
yollarını işıqlandırır. Dil xalqın ən
böyük, ən müqəddəs, ən nadir sərvətidir”.
Şair xüsusi vurğulayırdı ki, ana dilimizin
saflığını qoruyub saxlamalıyıq. O, əsərlərində
dilimizi yabançı söz və ifadələrdən
qorumağı qarşıya məqsəd kimi qoymuş, demək
olar ki, buna tamamilə müvəffəq olmuşdur. Cənubda
yaşayan soydaşlarımızın əksəriyyətinin
yaradıcılığında yabançı söz və
qarışıqlarından geninə-boluna istifadə olunsa da,
Əli Tudədə buna, demək olar ki, rast gəlinmir. Təsadüfi
deyildir ki, Cənubda nəşr edilən ilk ana dili dərsliyinin
müəlliflərindən biri də məhz Əli Tudə
olmuşdur. Belə bir dərsliyin işıq üzü
görməsini ovaxtkı mütərəqqi Azərbaycan mətbuatı
böyük fərəh hissi ilə geniş şəkildə
işıqlandırmışdır. Doğrudan da, çox
böyük bir tarixi hadisə olan anadilli
kitablarımızın nəşr edilməsi, çoxlu sayda
qəzet və jurnalların işıq üzü görməsi,
dövlət idarələrində doğma dilimizdə olan
qanunların işləməsi şah rejiminin Azərbaycandilli
məktəbləri bağlamasına, ictimai yerlərdə bu
dildə danışmağın belə qadağan edilməsinə
tutarlı cavab idi. Şahlıq üsuli-idarəsinin
hökmü ilə yaradılan bədnam yasaqların aradan
qaldırılması mütərəqqi ideyaların
yayılmasına təkan vermişdi. Bu hadisədən ruhlanan
Azərbaycanın qeyrətli, təəssübkeş şair
və yazıçıları ilhama gəlmiş,
könülləri riqqətə gətirən əsərlər
yaratmışlar. Bu əsərlərdə minillik tarixi olan
ana dilimizin Cənubi Azərbaycanda özünün layiqli
yerini tutması alqışlanırdı.
***
Əli Tudə bədii tərcümə ilə də
məşğul olmuş, 1962-ci ildə Vilyam Şekspirin,
1963-cü ildə isə Rabindranat Taqorun “Seçilmiş əsərləri”ni
dilimizə tərcümə etmişdir. O, müxtəlif illərdə
fars şairi Jalənin, gürcü şairi Revaz Marqnaninin,
türkmən şairi Ata Atacanovun, qırğız şairi
Birikul Alıbayevin şeirlərini də doğma dilimizə
çevirib çap etdirmişdir.
Ümumiyyətlə, Əli Tudənin əsərləri
özünəməxsus cəhətləri ilə fərqlidir.
Dönməz və döyüşkən ruhlu şairin
bütün digər əsərlərində olduğu kimi,
müxtəlif səpkili poeziya nümunələrinin də
lirik “mən”i səmimi və mehriban olduğu qədər məhz
mübarizliyi və yolundan dönməzliyi ilə seçilir.
Ağahüseyn Şükürov
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Mədəniyyət .- 2024.- 31 yanvar (¹8).- S.6.