“Peşəmin zirvəsində
olanda kinodan getdim”
“Ad günü” filminin nisgili hələ də məni
tərk eləmir...”
O, dekabrın son günü – 31-də doğulub. Elə
görüşümüz, söhbətimiz də ilin son
günlərinə təsadüf etdi. 75 yaşını illərin
yolayrıcında qeyd edən, səssiz-səmirsiz adam təsiri
bağışlayan Əməkdar incəsənət xadimi,
kinooperator və fotoqraf Rafiq Qəmbərov.
Deyəsən, müsahibə verməklə heç arası
yoxdur. Amma biz cəhd elədik...
– Rafiq müəllim, bildiyimə görə, əsl
adınız Rəfaeldir. Necə “Rafiq” oldunuz? Bir də niyə
müsahibə verməyi sevmirsiniz?
– Mən “Rafiq”ə daha çox öyrəşmişəm.
Bilirsiniz də, kino adamları bir-birinin adını ya
ixtisarla, ya da hansısa ayama ilə çəkirlər. Rəhmətlik
Rasim Ocaqov mənə “Rafiq” deyirdi. Belə də qaldı,
doğmalaşdı. Müsahibələrə gəlincə,
mənə elə gəlir ki, eyni şeyləri söyləmək
heç kimə maraqlı deyil.
– Rasim Ocaqovun beş bədii filmində işləmisiniz.
O özü də rejissorluğa operatorluqdan gəlmişdi.
Tanışlığınız nə vaxta gedib
çıxır?
– Bu suala cavabı uzaqdan “götürəcəm”.
1970-ci ilin yazı idi. Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya
İnstitutunun 4-cü kursunda təhsil alırdım. Bir
gün dedilər ki, Eldar Quliyev ilk bədii filmi olan “Bir cənub
şəhərində”ni öz ustadı, dünyaşöhrətli
Sergey Gerasimova göstərəcək. Həmin nümayiş
üçün müxtəlif fakültələrdə
oxuyan azərbaycanlılara da icazə verdilər ki, müzakirədə
iştirak etsinlər. “Bir cənub şəhərində”yə
baxdıq. Ön cərgədə Eldar müəllim və
Gerasimov oturmuşdu. Film bitən kimi biz azərbaycanlılar
böyük alqış qopardıq. Sonra Gerasimov
üzünü Eldar Quliyevə tutub dedi: “Sən super, əla
film çəkmisən. Amma bil ki, bu filmin taleyi çox
çətin olacaq. Peşəkar rejissor kimi sənə bir
qeydim var: sən bu filmdə üç final yaratmısan. Yəni
bir final edə bilməmisən. Filmin üç yozum
finalı var. Amma filminin ən böyük uğuru yüksək
səviyyəli operator işidir”. Filmin quruluşu operatoru Rasim
Ocaqov idi.
Həqiqətən, filmin taleyi ağır oldu, bir
müddət ekrana buraxılmadı. Sonra rəhmətlik Heydər
Əliyevin müdaxiləsi ilə filmin taleyi dəyişdi.
Yeri gəlmişkən deyim ki, Rasim Ocaqovun
yaradıcılıq tərcümeyi-halında
quruluşçu operator kimi hamısı da bir-birindən
gözəl, maraqlı və fərqli 10-dan çox film var.
Amma “Bir cənub şəhərində” filminin məxsusi yeri
var.
– Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunda
təhsilinizdən söz açdınız. Bu təhsil
ocağına düşmək çətin idi?
– Mən qəbul olunan il bir yerə 47 nəfər sənəd
vermişdi. Mən uşaqlıqdan fotoqrafiyaya maraq göstərirdim.
Keçmiş Pionerlər sarayında 11 il bu sənət
üzrə bilik almışdım. Arzumun arxasınca üz
tutdum Moskvaya. Rəhmətlik atam böyük bacımı da mənə
qoşdu və az miqdarda pul verdi. Şərti də kəskin
oldu: qəbul olunmasan, Moskva arzuna son qoy. Sənədlərimi,
qəbul üçün hazırladığım 30 ədəd
müəllif fotomu da qoltuğuma vurub yol aldım müsabiqəyə. Qızmar yay
günü idi. Özümü Moskva Dövlət
Universitetinin Jurnalistika fakültəsinə yetirdim. Bakıdan
gəldiyimi, burada təhsil almaq arzumu və çoxdan
hazırladığım mətnimi oxuyub nəzarətçi
xanımın üzünə baxdım. O və
yanındakı bir neçə nəfər
gülüşdülər. Pərt olsam da, özümü o
yerə qoymadım. Gülüb qurtaran xanım, “Ay cavan
oğlan, bu il qəbul yoxdur” deyəndə elə bildim
dünya başıma fırlanır. Sən demə, qəbul
4 ildən bir imiş.
Kor-peşman geri dönəndə köşkdən
bir neçə qəzet aldım. Birdən gözüm qəzetlərdən
birindəki elana sataşdı: “Ümumittifaq Dövlət
Kinematoqrafiya İnstitutunda yaradıcı yarışmaya foto qəbulu
davam edir”. Ertəsi gün institutu tapdım. Ağlıma da gəlməz
ki, şənbə günü orada kimsə olmaz. Üstəlik,
iyun ayının 23-ü, müsabiqənin son
günüdür. Böyük foyedə tək
dayanmışam. Bir kimsə yoxdur ki, nəsə soruşam.
Enli pilləkənlərdən ucaboy, yaraşıqlı, mavi
kostyumlu bir kişinin endiyini gördüm. Məndən nə
istədiyimi soruşanda qısa əhvalatımı
danışdım. Qəşş elədi. Dedi, yaxşı,
gedək şəkillərinə baxım. Düşdüm
arxasınca. Böyük masada üz-üzə oturduq, şəkillərimə
baxır, mənə suallar verirdi. Peşəkar, sənətin
incəliklərinə varan suallarına dilim topuq vura-vura cavab
verməyə çalışıram. Yadımdadır, “Yəqin,
bura qəbul olunmaq sənin qismətindir” deyib divarı döyəclədi.
Gənc bir qız içəri daxil oldu. Ona “Bu cavan
oğlanı otağa apar, anketi doldursun, tez gətir qol çəkim.
“Mosfilm”ə getməliyəm. Tələsək, bu gənci
imtahana buraxıram” deyəndə gözlərimdə yaş
gilələndi. Qız otaqda mənə “Bilirsən o kimdir”
sualını verdi. Çiyinlərimi çəkəndə
dedi məşhur kinooperator Leonid Kosmatovdur. Təsadüflərlə
dolu həyatımda bu da növbəti unudulmaz təsadüf
oldu və mən o böyük sənətkarın kursuna
düşdüm. Elə bil mənə dünyanı verdilər...
– Heç operator olmaq istəmişdiniz?
– Doğrusu, yox, istəməmişdim. Amma tale elə
gətirdi ki, ömrümü bu sahəyə həsr elədim.
Taleyimdən narazı deyiləm. Bilirsiniz, təsvirin müəllifi
operatordur. O çalışır ki, ssenarinin, rejissorun
fikrinin dramaturgiyaya uyğun vizual həllini tapsın. Təbii
ki, onu rejissor və quruluşçu rəssamla da
razılaşdırır. Bayaqkı fikrimə
qayıdıram. Rasim Ocaqov “Bir cənub şəhərində”
filmində operator sənətinin incəliklərindən
xüsusi ustalıqla istifadə edib, çox gözəl bir təsvir
dünyası yaradıb... “Azərbaycanfilm”in direktoru,
böyük sənətkarımız Adil İsgəndərov
onun da sənət yoluna işıq salmışdı.
“Qatır Məmməd” filmi çəkilən zaman rejissor
işi bəyənilməmiş, yarımçıq
qalmışdı. Rəhbərlik Rasimi
çağırır. Tələbi də belə olur: film
üçün ayrılan vəsait xərclənib, təhvil
vaxtına da az qalıb. Götür, çək. Rasim Ocaqov
qısa müddətdə az büdcə ilə əsl imtahan
verdi və işin öhdəsindən gəldi. Sonra da
uğurlu filmləri bir-birini əvəzlədi. “Ad
günü” filmini çəkəndə məni operator kimi dəvət
etmişdi. Təəssüf ki, mən həmin dövrdə
başqa filmdə məşğul olduğum üçün
birgə çalışa bilmədik.
– Təəssüf hissiniz hələ də keçməyib...
– “Təəssüf” də sözdür?! Hələ
də ürəyim qubar edir. O filmin təqdimatı 1977-ci ilin
dekabrında Kino evində oldu. O zaman Kino evi indiki Hökumət
evinin binasında yerləşirdi. Nümayişdən sonra həmkarlarımız
filmi alqışlayıb geniş müzakirə etdilər. Mən
Rasim müəllimə yaxınlaşmadım, gücüm
çatmadı. Çox pərt olmuşdum. Qəhər məni
boğurdu. Kino evindən “Azneft” meydanına qədər piyada
gəldim. Meydandakı saata baxanda gecə 12-nin yarısını
göstərirdi. Bərk də sazaq idi. Onda ayıldım ki, ətrafdakılar
diqqətlə mənə baxırlar. Mən də heç nəyin
fərqində olmadan hönkürtü ilə
ağlayıram. Aradan uzun illər keçsə də, o filmin
nisgili məni tərk eləmir.
– Amma onunla ilk işiniz – “İstintaq” filmi uğurlu
alındı...
– Kinostudiyanın qaynar günlərindən biri idi.
Dedilər Rasim müəllim səni çağırır.
Bu çağırışı eşidəndə sevindim.
Bildim ki, nəsə təklifi var. Dialoqumuz qısa oldu və əlindəki
qovluğu mənə uzadıb amiranə səslə “Al oxu,
xoşuna gəlsə, çəkək”. Bu, “İstintaq”
filminin ssenarisi idi...
– Deyirlər, Rasim Ocaqov operatora işıq-kölgə
həllində çox da imkan verməyib. Sizcə, operatorun
işi filmdə qabarıq görünməlidir, yoxsa ümumi
həllin içində əriməlidir?
– Ümumi həllin içində əriməlidir.
Əgər mənim sənətimdə nə isə nəzərəçarpacaq
iş görünürsə, deməli, təbii
alınmayıb. Kompozisiya hekayəni birlikdə
çatdırmalıdır. Mən onunla tanış olandan
sonuncu – “Həm ziyarət, həm ticarət” filminədək
fasilələrlə 18 il işləmişəm. İlk
gündən onu həmişə ustad kimi qəbul etmişəm
və hər şeyi məsləhətləşmişəm.
Mizan-kadrdan işıq həllinə qədər hər
xırdalıqda son dərəcə peşəkar, məsləhətdə
səxavətli idi.
– Bu mənada, peşəkarla işləmək
rahatdır, yoxsa çətin?
– Həm rahat, həm də çətin. Axı
peşəkardır, nə etdiyini bilir. Peşəkara işi
bəyəndirmək də çətindir. İşlədiyimiz
o uzun müddətdə bir dəfə də incikliyimiz
olmadı. Nə də mən səhv etmədim. Ona daim minnətdaram,
yeri behişt olsun.
– Sizcə, Azərbaycan kinosunda təsvir həllində
sadə forma üstünlük təşkil edir? Elədirsə,
bu nədəndir: rejissorlarımız cəsarətsizdir, yoxsa
kinoda daha çox aktyora, sözə fikir verirlər?
– Rasim müəllimlə son filmimiz “Həm ziyarət,
həm ticarət”dir. 1992-ci ildir, studiya da sovetlər kimi
dağılıb, iş, qazanc yoxdur. Hər şey alt-üst
olub. Onda 43 yaşım vardı. Dördnəfərlik ailə
və ehtiyac burulğanı. Yeganə sənətim də
operatorluqdur. Düzdür, foto sənəti ilə də məşğul
olurdum. Amma əsas işim, iş yerim kino, kinostudiya idi. Bizim
bütün qazancımız filmlə bağlı idi deyə,
çəkmirdinsə, maaş da almırdın. Bu
ağır zamanda Rasim müəllim məni
çağırdı: “Gəl, filmə başlayıram”.
Sevindim, amma tərəddüdlərim
də yox deyildi. Çünki
ikincidərəcəli texniki işçilər əsasən
qeyri-azərbaycanlılar idi və çoxu çıxıb
getmişdi. Dedim, bu şəraitlə filmi necə çəkək?
“Yarım ilini sərf elə, bu filmi çəkək,
sonrasına baxarıq” dedi. Elə oldu ki, bu film sponsor
hesabına başa gəldi, çəkilişlər də 6
ay yox, üç il vaxt aldı. Bəzi səhnələri
Türkiyədə çəkdik. Bilirsiniz necə əzablı
idi? Bir dənə “Ariflex” deyilən alman istehsalı
kameramız var, bir dənə də kiçik
işığımız. 26 kiloqram çəkisi olan
kameranı çiynimdə saxlayıram. Ştativim belə
yoxdur. Nə isə, çəkdik, təhvil verdik. 1995-ci ilin
avqustu idi. İçəri keçib Rasim müəllimdən
icazə istədim. Ali dərəcəli operator, SSRİ
Dövlət mükafatı laureatı, Əməkdar incəsənət
xadimi, təcrübəli operatoram. Yəni karyeramın ən
yaxşı məqamındayam. Amma... Emosional ruhda “Rasim müəllim,
qərarımı vermişəm, bir də film çəkməyəcəm”
dedim və başımı aşağı saldım. Onun niyə
sualına uzun cavab verdim, son işimizin əzablarını
sadaladım. Təsdiqlədi. Hətta öz işimdən
narazı qaldığımı da etiraf etdim. Burada
günahımın olmadığı, yəni şəraitsizliyin
səbəb olduğu vəziyyətdə də
özümü günahkar saydım...
– Yaxşı bəraət saymaq olar, amma kinodan üz
döndərmək...
– O lap ağır mövzudur, gəl, oralara getməyək
(qəhərlənir).
Ustad rejissor sizdən
asan vaz keçdi?
– Uzun-uzadı mənə baxdı və dedi “Ay Rafiq,
axı sən mənə “Rasim müəllim, studiyaya gəlmədiyim
gün öləcəm” demisən. İndi, bu necə olacaq?”
deyəndə “Bəli, elə də olacaq” dedim və qərarımda
qəti olduğumu təkrar-təkrar dilə gətirdim. Nəhayət,
ustad mənimlə razılaşdı, qərarıma hörmət
elədiyini dedi və...
– Siz kinostudiyadan getdiniz. Çətin oldu yəqin.
– Həm də necə. Amma qərarımı
vermişdim. Kinostudiyanın rəhbərliyinin otağına
gedib ərizəmi yazdım. O an çox mənfi bir hal
yaşandı ki, bunu heç vaxt unutmaram. Kinostudiyanın
direktoru Ramiz Fətəliyev idi. Deputat idi deyə studiyaya az-az
gəlirdi. Studiya da başlı-başına qalmış,
sanki xarabaya dönmüşdü.
– Bu sualım sizi incidə bilər, anlayıram. Amma
soruşmaya bilmərəm: sizcə, milli kinonun çətin
vəziyyətində onu atıb getməyiniz xəyanət
deyildi?
– Mən kinoya yox, özümə xəyanət, pislik
elədim. İşsiz qaldım, özümdən,
keçmişimdən, amalımdan, sənət dünyamdan
qopdum. Artıq peşəmdə zirvədə idim. Təcrübəm,
yaxşı filmlərim vardı. Təkcə 16 bədii filmdə
ən yaxşı rejissorlar, necə deyərlər, qaymaqlarla
işləmişdim. Amma qərarım qəti idi, getməliydim.
O məqamda da Rasim müəllim “Otel otağı” filmində
işləmək təklifi etdi, məni yolumdan döndərməyə
çalışdı. Üstəlik, qonşum, işimə
bələd olan Eldar Quliyev də mənə film təklif elədi.
Hər ikisinə yox deməyə vadar oldum. Sözsüz ki,
bir səbəb də kinostudiya rəhbərliyinin mənə
naxoş münasibəti idi...
– Və siz kinonu fotoqrafiyaya dəyişdiniz.
– Demək istəyirsiniz ki, səhv elədim?
– Yox, bu sizin qərarınızdır. Uzun illər
Milli Məclisin fotoqrafı oldunuz.
– Bəli. Mərhum spiker Murtuz Ələsgərovu
çoxdan tanıyırdım, diqqətli insan idi. O zaman
ölkəyə xarici şirkətlərin axını
vardı. Mən də müstəqil olaraq onlarla işləyir
və qonorar alırdım. Murtuz müəllim də məni o
tədbirlərin birində gördü və
çağırdı. Milli Məclisdə
mükəmməl bir studiya quruldu, arxiv yığıldı.
Durmadan işlədim və bir də başımı
qaldıranda gördüm ki, 16 il keçib.
– Gələk ağır dönəmdən keçən
müasir kinomuza...
– Kim ki, bu ərəfədə film çəkir,
kinoya baş qoşur, o, qəhrəmandır. 3-4 film var, onlara
baxanda özümə toxtaqlıq verə bilirəm.
– Maraqlıdır, hansılardır?
– Məsələn, “Çölçü”, “Haray”,
“Buta”, “Nabat” və s. Hansı enerji ilə onları çəkiblər,
bilmirəm. Amma yaxşı filmlərdir. Təəssüf ki,
indi elə bil, proses getmir. Kinonun mövcudluğu
üçün baza olmalıdır. Kino sahəsində
dünya səviyyəsində işləməyə mütəxəssislər
hazırlamamışıq. Dünya praktikasını bilən,
Rusiyada, başqa ölkələrdə kino təhsili alan nəsil
də artıq qocalıb, çoxu dünyadan
köçüb. Gənclər isə, demək olar ki, ortada
yoxdurlar. Axı maddi-texniki baza da yoxdur. Baza da, onunla işləyən
kadrlar da paralel yetişməli idi...
– Bir kadr minimum 5 ilə hazırlanır. Üstəlik,
maddi-texniki baza da külli miqdarda dövlət vəsaiti deməkdir.
Amma bu müddətdə proses də getməlidir axı.
– Bəli. Dünyanın varlı ölkələrinin
bir çoxunun kinostudiyası yoxdur. Götürək
Danimarkanı, İsveçrəni. Onlar dünya səviyyəli
studiya qurmağa pul-para sərf etmədilər. Əvəzində
yaxşı kadrlar hazırladılar. Lazım olduqca kinostudiya
icarəyə götürür və filmlərini orada çəkirlər.
Yəni kinosuz qalmırlar. Bizdə də hələlik bu
variantı sınamaq olar. Kino ilə bağlı onda da, indi də,
sadəcə, müzakirələr, təkliflər,
ağlabatan və batmayan ideyalar meydana atılır. Görək
də...
– İndi nə ilə məşğulunuz?
– “Azərbaycan kinosunun kinooperator məktəbi”
adlı kitab hazırlamışam, hazırda redaktədədir.
Orada bütün operatorlar var. Bu mənim borcumdur.
Çünki onlar mənim sənətimin bünövrəsini
qoyublar.
– Görmədiklərinizi saymasaq,
dövrünüzün ən görkəmli operatoru kimdir sizcə?
– Rasim İsmayılov. O bizim kinomuzun operator kimi
kralıdır. Təkcə “Nizami” filmini götürsək, bəsdir.
Hollivud operatorlarından bəzi məqamlarda çox-çox
üstün peşəkarlığı, ustalığı
vardı. Təəssüf ki, həyat yoldaşı, uzun illər
kinostudiyada baş redaktor olan Nadejda xanım onu yolundan döndərib
rejissor olmağa vadar elədi.
– Görəsən, niyə?
– Bir var rejissor arvadı olsan, bir də var operator
(gülürük).
– Yadıma “Bəyin oğurlanması” filmindəki
“Gül kimi operatorsan, rejissor olmaq istəyirsən.
Görürsən də biz nə çəkirik” sözləri
düşdü...
– Hə, hə, “Elə səən kimilərdi də
bizim qabağımızı kəsən”i deyirsinizsə, yox,
qabağımızı kəsən olmadı (gülür).
Amma, necə deyərlər, daş düşdüyü yerdə
ağırdır. Rasimin məzar daşında yazılıb:
“Rejissor Rasim İsmayılov”. Operator yox ha, rejissor. Nə isə,
Allah rəhmət eləsin.
– O zaman belə bir sual da verim: Azərbaycan
rejissorlarının operatorla iş prinsiplərində zəif
cəhətləri hansıdır?
– Yaxşı sualdır, amma dolayı cavab verəcəm.
Məncə, sənət də ailə kimidir. İşlədiyin
adamlara sevgin, bağlılığın, səmimiyyətin
olmalıdır. Düzdür, peşəkar öncə öz
işinə fokuslanır, onu ən yüksək səviyyədə
icra etməyə çalışır. Amma daxildən gələn
sevgi, məhəbbət başqadır. İcra eləməklə
işi görmək eyni, həm də fərqli şeylərdir.
Rejissorla operator mütləq bir-birinə hörmətlə
bağlanmalı, etibar, etimad göstərməlidir. Bunun əksi
çətindir.
– Siz həm də uzun illərdir foto sənətindən
dərs deyirsiniz, həm də dərslik müəllifisiniz.
Yeni nəsil operatorlar yetişirmi?
– 20 ildən artıqdır ki, pedaqoq kimi də
çalışıram. Hazırkı 7 nəfərlik qrupun
hamısından çox razıyam. Onlar bala görə
hansısa məqamda təhsildən kənarda qalmamaq
üçün yox, sırf operator olmaq üçün
seçiblər bu peşəni və sevə-sevə də
öyrənirlər.
Söhbətləşdi: Həmidə
Nizamiqızı
Mədəniyyət .- 2024.- 12 yanvar(¹3).-S.6.