Şəkili
kitabşünas və xəttat
XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış görkəmli
pedaqoq, kitabşünas və xəttat Əbdülqəni Nuxəvi
ölkəmizdə kitabxana mədəniyyətinin
inkişafında xüsusi xidmətləri olan şəxsiyyətlərdəndir.
Əsərlərinin böyük bir hissəsi AMEA-nın
M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda qorunub
saxlanılır.
Əbdülqəni Əfəndinin topladığı
kitab və əlyazmaların hamısı günümüzə
gəlib çatmayıb. Çünki 1920-ci ilin aprelində
Azərbaycanın rus-bolşevik işğalı ilə maddi-mənəvi
irsimizə qarşı da qəsd olunub. Ölkənin hər
guşəsində ərəb qrafikalı kitab, jurnal və əlyazmalar
talan edilib, sıradan çıxarılıb. Deyilənə
görə, Əbdülqəni Nuxəvinin
kitabxanasındakı kitablar da həmin dövrdə
yandırılıb.
Əbdülqəni Məhəmməd oğlu Nuxəvi
1817-ci ildə Şəki şəhərində dünyaya
göz açıb. İbtidai təhsilini molla məktəbində
alır. Sonra mədrəsədə təhsilini davam etdirir.
Ərəb, fars dillərini dərindən öyrənən
Əbdülqəni ömrünü əlyazmaların öyrənilməsinə
həsr edir. Sonradan türk, ərəb və farsdilli Şərq
ədəbiyyatının tədqiqatçısı kimi
tanınır. Xalqın maariflənməsi yolunda böyük
səy göstərir. Minlərlə əlyazma və qədim
çap kitablarını əhatə edən zəngin
kitabxana yaradır.
Görkəmli kitabşünasın AMEA-nın
M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda iki mindən
çox əlyazması saxlanılır. Əbul-Hüseyn
Əhməd Məhəmməd əl-Qüdurinin (972 – 1038)
“Müxtəsər əl-Qüduri” əsərinin institutda
mühafizə olunan 28 əlyazma nüsxəsindən
üçünün azərbaycanlı katiblər tərəfindən
üzü köçürüldüyü müəyyən
edilib. Həmin katiblərdən biri Əbdülqəni Nuxəvidir.
O, ərəb dilini mükəmməl bildiyi üçün
bu dildə yazılan məntiq, fəlsəfə, dil, ədəbiyyat
nəzəriyyəsi və başqa elm sahələrinə aid
əsərlərdən səmərəli surətdə
istifadə edə bilib.
Araşdırmalardan məlum olur ki, onun
hazırladığı “Müxtəsər əl-Qüduri” əlyazması
poleoqrafik xüsusiyyətlərinə və keyfiyyətinə
görə o biri nüsxələrdən fərqlənir.
Ərəb xətt nümunələrinə yaxından bələd
olan katib bu əlyazmanı çox dəqiq və nəfis
şəkildə işləyib.
Ə.Nuxəvi 40 illik elmi axtarışları nəticəsində
Şərqin məşhur elm və mədəniyyət xadimlərinin
əlyazma və əsərlərini toplayaraq üzünü
köçürüb. Eyni zamanda bəzilərini müxtəlif
mətnlər əsasında şərh edib. Mütəxəssislərin
fikrincə, Azərbaycan kitab mədəniyyətinin əlyazma
şəklində inkişaf etməsində Ə.Nuxəvinin
xüsusi xidmətləri olub.
Mənbələrdə bu görkəmli
kitabşünasla bağlı bəzi rəvayətlərin də
yaradıldığı bildirilir. Bir rəvayətdə qeyd
edilir ki, tanınmış fransız yazıçı
Aleksandr Düma (ata) 1858 – 1859-cu illərdə Qafqaza səyahəti
zamanı bir müddət Azərbaycanda da olur. Əyalətləri
gəzərkən Şəki şəhərinə də gəlir.
Burada məşhur xəttat Ə.Nuxəvi ilə
görüşür. İlk görüşdən sonra o,
Əbdülqəni Əfəndidən onun dillər əzbəri
olan kitabxanasına baxmaq üçün icazə istəyir. O
da razılıq verir. A.Düma kitabxana ilə tanış olur
və elm ocağının zənginliyinə heyran qalır.
Əbdülqəni Əfəndi qonağa kitabxanada toplanan
Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Şeyx Mahmud Şəbüstəri,
Şah İsmayıl Xətai, Nəsirəddin Tusi, Abbasqulu
ağa Bakıxanov, Əlişir Nəvai, Əbülqasım
Firdovsi, Hafiz Şirazi, Cəlaləddin Rumi, Şəms Təbrizi,
Sədi Şirazi, İbn Sina və digər görkəmli
şair və yazıçıların əlyazma əsərləri
haqqında məlumat verir... Görüşün sonunda
A.Düma rəngarəng naxışlarla bəzədilən,
gözəl miniatürləri olan bir neçə nəfis əlyazmanı
gətirib stolun üstünə qoyur. Kitabları ona
satmasını xahiş edir.
Əlyazmalar İnstitutu Ərəb əlyazmalarının
tədqiqatı şöbəsinin müdiri filologiya elmləri
doktoru Kamandar Şərifli araşdırmasında yazır ki,
Ə.Nuxəvi əcnəbi yazıçının
xahişini rədd edir. Bildirir ki, bu kitabxana xalqın elm
ocağıdır. Buradan kitab satılmır. Əgər əsər
yazmaq və ya elə-belə oxumaq istəyirsinizsə, buyurub
istifadə edə bilərsiniz...
Düma kitabları pulla ala bilməyəcəyini
başa düşür. Bir əlac tapmaq üçün
Şəki tacirlərinə müraciət edir. Tacirlər
öz adlarından Ə.Nuxəviyə təsdiqlənmiş rəsmi
sənəd verirlər. Kitabların qaytarılması məsuliyyətini
öz üzərlərinə götürürlər. Guya
A.Düma kitabları oxuduqdan və istifadə etdikdən sonra
sahibinə qaytaracaq... Bundan sonra Ə.Nuxəvi A.Dümaya istədikləri
kitabları verir. Ancaq birinə qəti etiraz edir. Bu, yeganə
nüsxə olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı idi.
Aradan bir müddət keçir, ancaq əcnəbi
qonaqdan bir səs-soraq eşidilmir. Beləliklə, A.Düma vədinə
əməl etmir. Apardığı kitabların heç birini
geri qaytarmır...
“Farsca-Azərbaycanca danışıq”
kitabçasının da müəllifi olan Əbdülqəni
Nuxəvi 1879-cu ildə dünyasını dəyişib.
Savalan Fərəcov
Mədəniyyət .- 2024.- 24 yanvar(¹6).-S.6.