Teatr haqqında söhbət

Azər Allahverdiyev: «Yeni əsrin teatrı qarşımıza inanılmaz tələblər qoyur»

Müsahibimizi təqdim edərkən onun bir teatr bilicisi olduğunu deməklə bərabər, həm də Mahmud Allahverdiyev kimi böyük bir alimin övladı olduğunu da qeyd etmək gərəkir. Zira, Azər müəllim özü də əsil-nəcabət məsələsinə böyük önəm verir. Mahmud Allahverdiyev o alimlərdəndir ki, onun kitablarının xüsusi seriyası var: «Təzə əsrə adlamış köhnə kitablar». Xalq oyun mədəniyyəti mövzusunda dəyərli tədqiqatlar müəllifinin xüsusi təqdimata ehtiyacı yoxdur. Özü barədə isə Azər müəllim belə məlumat verir:

- Moskva Dövlət Teatr Sənəti İnstitutunun məzunuyam. Bakıda və Moskvada yaşayıram. Son vaxtlar Bakıdayam, çünki bəzi layihələrim var ki, onları həyata keçirmək niyyətindəyəm. 2007-2008-ci illərdə mən Moskva Teatr Akademiyasında «Azərbaycan teatrı», «İslam və teatr», «Təsəvvüf və teatr» və digər mövzularda mühazirələr oxuyuram. Vaxtaşırı işlərimlə əlaqədar başqa ölkələrdə oluram.

- Moskvada elmi fəaliyyətlə məşğulsunuz?

- Mənim elmi işim «Ənənə və yeniliklər» mövzusundadır. Uzun illərdir ki, bu mövzunu işləyirəm. Bunu dərindən öyrənmək üçün başqa regionlarda, ölkələrdə oluram. Bilirsiniz ki, Azərbaycan bir dövlət olaraq son bir əsrin faktıdır. Azərbaycan mədəniyyəti müəyyən mədəniyyətlər kontekstində inkişaf edən mədəniyyət tipidir. Rusiya imperiyasının tərkibinə keçəndən sonra 150 il ərzində Azərbaycan mədəniyyətinin tipi dəyişib. Bunu yaxşı bilməmişik. Niyə? Çünki ümumən, Azərbaycan Şərq ölkəsi olub, Rusiyada isə orijinal bir mədəniyyət tipi inkişaf edib, Şərq və Qərbin, daha çox Qərbin təsiri altında. Bu da çox gözəl bəhrəsini verdi. Azərbaycan Qərb mədəniyyətini həm musiqisində, həm təsviri incəsənətində, həm digər sahələrində qavraya bildi. Və bir növ bu mədəniyyətlərin gəlişməsi üçün qazan rolunu oynadı. Azərbaycan professional teatrı da Azərbaycan, Şərq teatrı ənənələri üzərində avropatipli bir teatr modeli ilə yarandı. Azərbaycan teatrının bəzi problemlərini anlamaq üçün Avropa teatr mədəniyyətini və milli teatrımızın ənənələrini öyrənmək lazımdır. Mənim atam Mahmud Allahverdiyev də Azərbaycan teatr tarixini tədqiq edirdi və mən teatrla məşğul olan üçüncü nəslin nümayəndəsiyəm. Mənim nənəmin bacısı Bakı Opera Teatrının müdirəsi olub, istəsək də, istəməsək də teatrdan aralanmaq mümkün olmayıb. Mən heç vaxt teatrdan pul qazanmamışam. Ona görə də bu mənim üçün peşə deyil, həyat tərzidir. Məncə, əsl teatr xadimi teatrla nəyə görəsə məşğul olmalı deyil, o, bu işə hər şeyi inkar edib girişməlidir.

Dünya teatrının vəziyyəti ilə yaxından tanış olduğum üçün Azərbaycan teatrının vəziyyətinə tənqidi nöqteyi-nəzərdən baxıram. Bakıya gələndə dostlarımın dəvət etdiyi tamaşalarda oluram. Təəssüfləndiyim, bəyənmədiyim və bəyəndiyim məqamlar var.

Azərbaycan teatrşünaslığının teatr salnaməsini yaratmaq kimi aparıcı funksiyası var. Bu funksiya ondan ibarətdir ki, istənilən kəs, tarixin istənilən məqamını götürüb, nə baş verdiyini başa düşsün. Amma Azərbaycan teatrşünaslığının son otuz ildəki fəaliyyəti adamda elə təəssürat yaradır ki, guya bu illərdə bizim teatrdan qabaqcıl teatr olmayıb. Ümumən, sənət adamı bir az hər şeyə ciddi yanaşmalı və bir az da həqiqi olmalıdır. Lazım gələndə deməliyik ki, Azərbaycan teatrını Biləcəridən o yana tanıyan yoxdur.

- Elə bu məqalələri də peşəkar teatrşünaslar yazmırmı?

- Bilirsiniz, bu xətirədəyməmək prinsipindən irəli gəlir. Sənət adamları kövrək olur. Ona görə...

Amma son illərdə teatra diqqət artıb. Təmir işləri aparılır. Ümumən diqqət artıb. Amma teatra axın yoxdur. Gənclərin axını yoxdur. Bu yaxınlarda Teatr Xadimləri İttifaqının Gənclər Studiyasının hazırladığı «Əli və Nino» tamaşasına baxdım. Doğrusu, Qurban Səidə müraciəti çoxdan gözləyirdim. Mən fikirləşirdim ki, müstəqilliyin ilk illərində mühacirət ədəbiyyatına diqqət çox olacaq. Hərçənd, belə olmadı. Hər halda, mən sevindim ki, belə bir dahinin əsərini hazırlayıblar. Biz hələ öz dahilərimizi tanımalı, bilməliyik. İnstitutda oxuduğumuz illərdə belə bir müzakirə yaranmışdı. Mən Hüseyn Cavidi Şekspirə tay bir dahi hesab etdiyimi dedim. Orada hər millətdən tələbələr var idi. Müəllimimiz dedi ki, bura gələn hər tələbə özlərinin dramaturqu, şairi haqda belə deyir. İddia edir ki, bunu tanımalısınız. Mən dedim ki, mən əsaslandıracağam. Onlar bunu milli temperament kimi yozdular. Amma seminarlardan birində bu barədə xeyli danışdım. Ömər Xəyyamın öz rübailərini və Cavidin «Xəyyam» pyesində yazdığı rübailəri qarışdırıb söylədim. Ayıra bilmədilər. Hətta tərcümədə seçilmədi. Heç olmasa, sübut etdim ki, nəinki milli dramaturgiyamız sovet dramaturgiyasından, rus dramaturgiyasından geri qalmır, bəlkə də onu üstələyir.

- Azər müəllim, dünya teatrlarından xəbəriniz var, yəni gediş-gəlişiniz var. Dünya teatr prosesində nələr baş verir?

- Dünya teatrı çox qlobal anlayışdır. Ümumən teatr öz yerini yeni kommunikativ mənbələrə verməkdədir. Geniş təbəqələrə, topluma xitabən yaranan teatr, son illərdə elitar bir sənət novünə çevrilir. Əsasən intellektual təbəqələrə yönəlir.

- Bəlkə kiçik zallar, kiçik teatrlar bu üzdən yaranır?

- Əsla yox. Böyük səviyyədə nəhəng tamaşalar qoyulur. Minlərcə tamaşaçı və minlərcə iştirakçı olar. Məsələn, 30-cu illərdə Maks Raynhard «Aristeya»nı tamaşaya qoyanda min ifaçıdan ibarət xor qurmuşdu. Açıq hava altında keçirilən karnavalları da buna aid etmək olar. Müasir Olimpiya oyunlarının və çempionatlarının açılışları hər birisi özü-özündə bir böyük tamaşadır. Bununla belə, teatr öz fərdi kommunikativ funksiyasını saxlayır. Tamaşaçının təfəkkürünə və ruhuna xitab edir. Aktyor tək məktəbdən ibarət deyil axı. O, qəlbən oynayır. Misal üçün: muğamatı hər kəs oxuyur, amma muğam təsəvvüf aktı olduğu üçün onu hazırlıqsız oxumaq, lazımi nəticəni vermir. O, mərhələlər keçməlidir. Necə deyiblər: Xoşbəxtdir o insan ki, başa düşür - idrak iblisdəndir, eşq Adəmdən. Bu sufilərin formuludur. Həm də insanlar arasında ünsiyyətin mexanizimlarının daha qeniş olduquna işarət edir. Teatrda məhz belə mexanizmlər işləyir, tək əql yox, hisslər və hisslər üstü qavrayışlar. Şərq mədəniyyətində bu qədimdən tətbiq olunan bir faktdır və praktikadır, məsələn, Şekspirin (və ümumən orta əsrlər Avropasının mədəniyyətində sufi lərin təsiri çok aşkar müşahidə olunur. Teatrda da həmçinin. Mənim müəllimim Aleksey Vladimiroviç Bartaşeviç irəli sürdüyüm bu konsepsiyanı yüksək dəyərləndirdi. Bu mexanizm nədən ibarətdir? İnsanların sözlə deyilməyən, hərəkətlə göstərilməyən fövqəlhəssas mexanizmlər var. Ona görə Ələsgər Ələkbərov qəlbən insanların qəlbini fəth edirdi. Bu, yalnız fizioloji energetika deyil, bunu insanlar tərbiyə ilə əldə edə bilər, nəsilliklə ötürülə bilər. Bu vergidir, istedaddır. Əlbəttə, peşəkarlıq, işgüzarlıq böyük rol oynayır. Sizə bir şey danışım, Brodvey müziklinə baxmaq mənim uşaqlıq arzum idi. Baxdım və başa düşdüm ki, Azərbaycanda müziklə çıxarılacaq aktyor yoxdur. Çünki orada aktyor professional olaraq həm müğənni, həm də rəqqasdır. Yeni əsrin teatrı insanlara inanılmaz tələblər qoyur. Yeni formalar yaranmalıdır. 60-ci illərin novator sayılan lirik-psixoloji dramatik tamaşalar bu günlə səsləşmir. Qışqıra-qışqıra, bağıraraq danışmaq hələ də etalon sayılır. Amma bunlar artıq geridə qalmalıdır. Yeni istedadlar ortaya çıxmalıdır, ən azı gənclər bu sahədə ölkədən kənarda təhsil almalıdır. Başqa ölkələrin teatrlarının tamaşalarına baxmalıdır.

Rusiya Teatr Sənəti Akademiyasında təklif irəli sürmüşəm, onlar da təklifi təqdir ediblər. Əvvəllər bir kurs, studiya yığılırdı, onları bir teatrın aktyorları kimi tərbiyə edirdilər. Sonra onu yerlərə göndərirdilər. Çox yaxşı olardı ki, Azərbaycan dramaturqlarının əsərlərini Rusiya teatrlarında tamaşaya qoymağa fondlar yardım göstərəydilər. Rusiyada və Avropada Azərbaycan teatrları yaranardı. Bu, Azərbaycan mədəniyyəti üçün böyük bir iş olardı. Amma bunlar səviyyəli işlər olmalıdır. Heç olmasa, o ölkənin teatrlarından səviyyəcə aşağı işlər təklif etmək olmaz.

Bu gün kitab öz kommunikativ funksiyasını İnternetə verib. Və son illərin Qərb teatrında olan proseslər İnternetdə olan prosesləri xatırladır. Mən bu problemlə məşğulam. Çox mürəkkəb bir problemdir. Necə ki, kino insanların nəzər fokusunda teatrı dəyişdi, indi teatrı da, kitabı da, kinonu da, televiziyanı da İnternet özünə cəmləşdirir. İnsana serçi olmaq yetmir, o birbaşa oyunçu olmaq istəyir. İndinin problemi teatrın öz sakral mahiyyətindən uzaqlaşmasından ibarətdir. Rituallaşma, sakrallaşma axtarışları həmişə davam edib, Brukdan, Qrotovskidən üzü bəri. Əsas məsələ zalla əlaqə amilidir. Ruhlara, qəlblərə xitab etmək...

Teatr bir mediator kimi birləşdirmək məramına meyillənir. Zalla səhnə arasında sıx təmasa can atır. Və bu sahədə çox reproduktiv addımlar atılır. Amma Azərbaycan teatrı bu prosesin həndəvərində deyil. Bilirəm, ki çox şeyi qorumaq lazımdır. Sənətin iki qanunu, funksiyası var: Biri ənənələri qorumaq, o biri yenilik axtarmaq və tətbiq etmək. Bunların biri olmasa, o biri lazım deyil. Ənənəvi teatr yaratmaq üçün geniş dünyagörüşlü, bilikli teatrşünas lazımdır. O, eramızdan əvvəlki Qafqaz mədəniyyətini də bilməlidir. Çünki bura ciddi geofiziki aktivlikdə olan bölgədir. Burada İslamdan öncəki mədəniyyətin də qalıqları var. Bura çox sehrli bir məkandır. Hələ demirəm ki, antikədəqədərki mədəniyyəti, İslamdan öncəki ənənələri öyrənmək lazımdır.

- Azər müəllim, bayaq proyektlərinizdən danışdınız, bunlar nədən ibarətdir?

- Mənim dostum - şair, bəstəkar Anar Nağılbazla artıq bir neçə ildir ki, tamaşa hazırlamaq niyyətimiz var. Klassik, dramatik materialı əsas götürərək, rep üstündə pyes yazmalıyıq. Pyesin sujeti artıq hazırdır. Məncə, bu, yeni forma olacaq və gəncləri teatra gətirəcək.

Mənim digər bir layihəm Mədəniyyətin Qırmızı Kitabı ilə bağlıdır. Amerikanın mədəni irsin qorunması üzrə milli TRAST-ının üzvüyəm. Milli TRAST-ların Dünya təşkilatı yaradılması üzrə Deli konfransına Azərbaycandan dəvət olunmuşam. Bu mədəni irsin qorunması ilə məşğul olan qeyri-hökumət təşkilatıdır. Bunların içində elə nüfuzlu TRAST-lar var ki, çox saylı və dəyərli mədəni abidələri qoruyurlar. Bura material və qeyri-material mədəni irs daxildir. Bu il Dublində bu beynəlxalq təşkilatın konfransı keçiriləcək və mən ora dəvətliyəm. Bu layihəni həyata keçirməyə çalışıram. Ən azından Qarabağda itirilən milli mədəni nümunələri o kitaba salmaq istəyirəm. Bu mədəni irsin qorunması üçün ən yaxşı formadır. Dünyanın diqqətinə çatdırmalıyıq ki, bu abidələr itib, yox olub. “National TRAST”lar ictimai təşkilatlardır. Bunlar mötəbər təşkilatlardır və bilavasitə insanlarla işləyirlər. Rusiyada da əksər əhəmiyyətli tikililər onların siyahısındadar. Heç olmasa İçərişəhər bu siyahıda olaydı.

Biz milli mədəni irsimizi qorumalıyıq. Milli irsə əsaslanmayan konstruksiya yaşaya bilməz. Mənəvi irs məni bir azərbaycanlı kimi narahat edir.

Aliyə

Mədəniyyət. - 2009.- 3 aprel.- S. 7.