Yaşamaq fədakarlıqdır...

Xalq yazıçısı Elçinin “Canavarlar” hekayəsi haqqında

Xalq yazıçısı Elçinin 90-cı illərdən sonrakı yaradıcılığı özəl bir tədqiqatın mövzusudur: çoxsaylı pyeslər, monoqrafiyalar, roman, povest və hekayələr. Müəllifin “Bayraqdar” povesti, “Qatil” pyesi, “Sarı gəlin” hekayəsi, “Vaysman xəstəliyi” məqaləsi isə müstəqillik dövri ədəbiyyatımızın müvafiq janrlar üzrə ən uğurlu nümunələrindəndir. O, özünün çağdaş ədəbi proseslə bağlı silsilə məqalələri ilə müasir Azərbaycan ədəbiyyatına ton verir desək, yəqin ki, mübaliğəyə yol vermiş olmarıq. Təsadüfi deyil ki, Elçin müəllimin müasir ədəbi proseslə bağlı hər məqalə və ya müsahibəsi oxucular arasında geniş rezonans doğurur, canlanmaya səbəb olur.

Lakin mən bu yazıda görkəmli yazıçımızın son hekayəsi - bugünlərdə “525-ci qəzet”də işıq üzü görən “Canavarlar” haqqında danışmaq istəyirəm. Hekayə ilə bağlı fikirlərimə keçməzdən əvvəl, bir məsələni vurğulamaq istəyirəm ki, Elçin müəllim bütün yaradıcılıq nümunələrində, bir qayda olaraq, konkret mövzunu qlobal aspektdə işıqlandırmaq məsələsini diqqətdən qaçırmır. Bizim dünyaya çıxışımız varmı? Hansı mövzuda yazmasından asılı olmayaraq, yazıçını daim bu sual düşündürür. Bu fikri “Bayraqdar” povestinə də, “Sarı gəlin” hekayəsinə də, “Ah, Paris, Paris” komediyasına, o cümlədən “Canavarlar” hekayəsinə də aid etmək olar.

“Ah, Paris, Paris” komediyasının meşşan təbiətli qəhrəmanlarının ən böyük arzusu Parisi görməkdir. Lakin şərt Parisə getməkdirmi? Parisə - Avropa mədəniyyətinə qovuşmağa mənəvi-intellektual cəhətdən hazırıqmı? Dramaturq məsələni belə qoyur və belə bir qənaətlə həll edir: təəssüf ki, yox!

“Bayraqdar” povestinin əsas qəhrəmanı olan fenomenal dərəcədə istedadlı futbolçunun və onun yaxınlarının ən böyük arzusu bu gəncin dünyaşöhrətli futbolçu olmasıdır. Lakin bu işıqlı arzu bir təsadüf nəticəsində həyata keçmir. O, top dalınca çıxdığı damdan yıxılır və ölür. Bu, doğrudanmı təsadüfdür? Yazıçı adi bir təsadüflə bağlı faktın arxasındakı zərurəti doğuran ictimai-siyasi səbəblərdən sətiraltı dillə danışır və bu zərurətin qaçılmazlığına oxucunu inandıra bilir.

“Sarı gəlin” hekayəsində antikvar bir tütək əldən-ələ keçdikcə, hər dəfə daha baha qiymətə satılaraq, nəhayət, amerikalı bir kolleksionerin əlinə keçir və orda sanki bir möcüzə nəticəsində öz-özünə havaya qalxaraq, “Sarı gəlin” xalq havasını çalmağa başlayır. Amma tütəyin nə dediyini nə amerikalı, nə onun arvadı başa düşür. Bunu “başa düşən” yeganə adamı - qulluqçu zənci qadını isə dəli hesab edib, işdən çıxarırlar. Yazıçının fikri aydındır - Qarabağ problemi ilə bağlı səsimiz dünyaya gedib çatsa belə, hələ dünya dilimizi anlamır. Dilimizi anlayanlara isə havalanmış kimi baxırlar.

“Canavarlar” hekayəsi yazıçı-dramaturqun yaradıcılığından qırmızı xətlə keçən bu problemə, sadəcə, yenidən qayıdışı deyil. Hekayə məsələyə münasibət baxımından iki yeniliyi ilə diqqəti çəkir - əvvəla, problem burda yeni bədii formada verilir. İkincisi isə, bu hekayə problemə aydınlıq gətirmək istəyən yazıçının fikirlərinin davamı və inkişafı kimi səslənir.

Fikirlərimiz daha aydın olsun deyə, hekayənin süjetini ən qısa şəkildə olsa da xatırlatmağa ehtiyac duyuruq: vəhşilərin yaşadığı çöldə quraqlıq başlayıb; qırılan qırılıb, sağ qalanlar qaçıb canını qurtarmağa çalışır və Şərqə doğru üz tuturlar; Boz adlı ata, ana və iki baladan ibarət canavar ailəsi də belələrindəndir; onlar neçə gündür ki, ac-susuz Şərqə doğru yol gedirlər. Amma yol qurtarmaq bilmir ki, bilmir; heç bir həyat əlaməti olmayan səhra ilə uzanan yol canavarların gücünü tamam tükəndirib; ailənin bu ölüm-dirim mübarizəsindən salamat çıxması məsuliyyətinin ilk növbədə öz üzərinə düşdüyünü düşünən Boz özünü qurban verir - yerə uzanır və dişi canavara işarə edir ki, onu parçalasınlar; canavarlar onu parçalayır və bunun hesabına güc-qüvvət toplayaraq irəliləyə bilirlər; artıq hardansa uzaqlardan həyat əlaməti - rütubət qoxusu gəlir; amma azuqə qurtarır; irəli getmək üçün yeni qüvvə toplamaq lazımdır; dişi canavar Bozun fədakarlığını təkrar edir - özünü qurban verir. Balalar böyük çətinliklə olsa da, analarını parçalayıb yeyir və Şərqə doğru yollarına davam edirlər. Qarşıda isə hələ də qeyri-müəyyənlik durur. Hekayə elə beləcə - sual işarəsi ilə də bitir.

Dünya ədəbiyyatında vəhşilərin, özəlliklə də canavarların həyatı ilə bağlı az əsər yazılmayıb. Amma bəzən bu əsərlərdə heyvanların həyatı və müqəddəratı məsələsi yazıçının birbaşa məqsədi olur. Bu hekayənin özəlliyi orasındadır ki, onu narahat edən, sadəcə, canavarlar deyil. Onu ekoloji yox, sosial-siyasi problem düşündürür. Buradakı ekoloji qat isə daha çox rəmzi anlam daşıyır. Canavarlar, səhra, quraqlıq, bitib-tükənmək bilməyən yol sətiraltı mənaya malik rəmzlərdir.

Bu rəmzlərin şifrəsini hər kəs öz bildiyi kimi aça bilər və bədii fikrin özünəməxsusluğu ilk öncə onun çoxqatlı, çoxplanlı olmasındadır. İndi sizinlə bölüşəcəyimiz fikirlər isə, sadəcə, bizim açıqlamalarımızdır.

Şərq-Qərb məsələsi son əsrlərin ən aktual problemlərindəın biridir. Hər alim, filosof, yazıçı bu məsələyə bir cür yanaşır. Bəziləri dünyanın bu iki geomədəni sahəsini barışmaz antiqütblər kimi qəbul edir, bəziləri bunun tam əksinə olaraq, bu anlayışları şərti şeylər kimi qavrayaraq, dünyanın vəhdəti ideyasından çıxış edir, insanlığın gələcək rifahı naminə bu bölgü ilə bağlı fikirləri tarixin arxivinə göndərmək istəyirlər. Şərq-Qərb məsələsi ən müxtəlif aspektlərdən araşdırma mövzusuna çevrilir - dini, kulturoloji, siyasi və s. Həyat isə heç bir nəzəri konsepsiya ilə hesablaşmayaraq, öz amansız diktəsini edir - canavarları səhrada yaxalayan quraqlıq kimi. Artıq neçə əsrlərdir ki, Şərq insanı Qərbə can atır və nəhayətdə, Qərbdə arzuladıqlarını görməyib özünə qayıdır. Amma bu qayıdış dəhşətli qurbanlar bahasına baş verir.

Şərq-Qərb problemini ən kəskin şəkildə yaşayan ölkələrdən biri də Şərqlə Qərbin qovuşacağında qərarlaşan Azərbaycandır və bu məmləkətin görkəmli yazıçılarından birinin bu mövzuya üz tutması tamamilə qanunauyğun və məntiqidir. On doqquzuncu əsrə qədər Şərq geosiyasi və kulturoloji məkanında olan Azərbaycan həmin vaxtlarda etibarən Şərqin bir çox ölkələri kimi, Qərb mədəniyyətinə üz tutdu. Qərb tipli teatr, ədəbiyyat, mədəniyyət yarandı və biz yeni sosial-siyasi ölçülərə qədəm qoyduq. Çox şeylər qazandıq, amma itirdiklərimiz də az deyil. İyirminci əsrdə artıq Qərbin özünün Şərqə - onun qədim mədəniyyətinə dönməyə başlaması avropasentrist təsəvvürlərdə baş verən böyük təbəddülatdan xəbər verirdi. Bu, Qərbin inkarı deyildi - unudulmuş Şərq mədəniyyətinin bərpası hesabına dünyanın bütövləşməsi demək idi.

Elçin müəllimin bir yazıçı kimi uğuru ondadır ki, o, problemlə bağlı fikirlərini açıq, çılpaq formada vermir. Məsələ hekayənin rəmzlər üstündə qurulmasından getmir. Sadə süjet xəttinə malik hekayədə hadisələr inandırıcı bir ardıcıllıqla davam edir. Müəllifin ən böyük uğuru ondadır ki, dünyaya canavar “psixologiyası” pəncərəsindən də baxıldığını göstərir. Vəhşilərin bir-birinə sevgisi, əzabları, fədakarlığı müəllifin mövzuya bələdliyi ilə bağlı dəqiq təfərrüatlar fonunda əks olunur. Amma bu təfərrüat və detallar oxucunu nəinki yormur, əksinə, hekayənin daha maraqla oxunmasına səbəb olur. Hekayədə ilk baxışda konflikt hiss olunmur. Biz burada qarşıduran və mübarizə aparan, toqquşan qüvvələri görmürük. Əslində isə bu konflikt daxili-psixoloji səciyyə daşıyır. Canavarlar sadəcə səhra, quraqlıq, ölüm yox, həm də öz daxillərindəki yırtıcı eqoizmlə mübarizə aparırlar. Bu mübarizədə sevgi qalib gəlir. Ata və ana canavarın fədakarlığı hesabına bala canavarlar həyat uğrunda mübarizədən qalib çıxmaq imkanı qazanırlar. Amma bu imkan hələ gerçəkləşməyib. Bir sözlə, hekayə gərgin daxili dramatizm və psixologizmlə şərtlənir.

Amma nə qədər rəmzi anlam daşısa da, hekayə həm də tamamilə realist üslubda qələmə alınıb. Hekayənin ikinci - sətiraltı qatı isə bu reallığın özündən doğulur. Vəhşi vəhşiliyi ilə ölümdən çıxış yolunu fədakarlıqda görə bilir. Bəs insan, konkret olaraq, Azərbaycan insanı necə, özünü gələcək naminə fəda etmək hissinə malikdirmi? Yazıçını sətiraltı məna qatında düşündürən ən vacib sual, bizcə, budur. Təsadüfi deyil ki, hekayə görkəmli yazıçı-dramaturq İ.Əfəndiyevdən gətirilən belə bir epiqrafla başlayır: “Külli-məxluqatın ən zəifi insandır”.

Müəllifin daha bir uğuru problemin həlli ilə bağlı hər hansı qəti hökm vermək iddiasından uzaq olub, nəticəni oxucunun ixtiyarına buraxmasıdır. Belə bir müəllif mövqeyi müasir demokratik, plüralist sənət görüşlərinə tamamilə uyğun gəlir. Hekayə sual işarəsi ilə bitir. Hər oxucu isə ona öz bildiyi kimi nöqtə qoya bilər. Bu, mətnin çoxsaylı yozum imkanlarına yol açır.

Müəllifi və ədəbiyyatsevərləri bu maraqlı hekayənin yazılması münasibəti ilə təbrik edirəm. “Canavarlar”ı oxuyaq və hər birimiz özümüzə bu sualı verək: kiminsə yolunda nəyisə fəda etmişəmmi? Valideynlərimiz düşünsün: övladımın gələcəyi naminə nəyi qurban vermişəm? Ədəbi ağsaqqallarımız düşünsün: gənc ədəbi nəslin inkişafı üçün neyləmişəm? Səlahiyyət sahibləri düşünsün: ölkənin gələcəyi naminə nədən keçmişəm? Sualla bitən “Canavarlar” hekayəsi bizi bu suallarla üz-üzə qoyan əsərdir. Bu həyat səhrasından, bu mənəvi quraqlıqdan çıxış yolu hər kəsin özünə ünvanladığı bu sualdan - vicdanı ilə üz-üzə durduğu andan başlayır.

Sabutay

Mədəniyyət.- 2009.- 17 aprel.- S. 12.