Bir daha Beynəlxalq Muğam Festivalı barədə

Rəhim Müseyibov: "Xanəndələr Allah və Peyğəmbərimizi xatırlanan klassik qəzəllərə üstünlük verməli idilər"

Rəhim Müseyibov - «Muğam dünyası» elmi-bədii-publisistik jurnalının baş redaktoru, Respublika Jurnalistlər Birliyinin üzvü, vaxtilə elmi-fəlsəfi tədqiqatçısı olduğu «Füzuli yaradıcılığında» sufi (təsəvvüf) motivləri və muğam sənəti. Fəlsəfi-estetik təhlil» mövzusunda 30-dan çox elmi-publisistik məqalə müəllifidir. Bu məqalələri nüfuzlu elm xadimləri, o cümlədən filologiya elmləri doktoru, professorlar - Yaşar Qarayev, Teymur Kərimli, fəlsəfə elmləri doktorları, professorlar - Ağayar Şükürov, Zümrüd Quluzadə, Gülnaz Abdullazadə, alim-xanəndə Vəli Məmmədov, ilahiyyatçı-filosof, yazıçı Qazi Mirəziz Seyidzadə tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Müəllifin bu məqalələri özündə cəm edən «İslam-Muğam-Füzuli» adlı kitabı işıq üzü görmək ərəfəsindədir.

- Muğamın fəlsəfəsi ilə məşğul olan tədqiqatçı-jurnalist kimi Beynəlxalq Muğam Festivalı sizə nə verdi?

- İlk dəfə keçirilən Beynəlxalq Muğam Festivalı müsəlman - Şərq xalqlarının mənəvi birliyini, vəhdətini, muğamın ortaq sənət olduğunu bir daha təsdiqlədi.

Əgər bizi türk xalqları ilə dil bağlayırsa, muğam dünya mədəniyyətinin daha geniş - Şərq adlı bir məkanla bağlayır.

Beynəlxalq Muğam Festivalını, ümumən Şərq mədəniyyətini, eləcə də bu kontekstdə özümüzü görüb, tanıyıb, dərk etmək, bir sözlə, kökümüzə qayıdış istiqamətində çox əhəmiyyətli hadisə kimi qiymətləndirirəm. Beynəlxalq Muğam Müsabiqəsinin ali mükafatının Azərbaycanda qalması, əsası dahi Üzeyir bəy tərəfindən qoyulmuş, sonralar ustad sənətkarlar - S.Şuşinski və Ə.Bakıxanov tərəfindən inkişaf etdirilmiş, mövcud muğam dəstgah ifaçılıq sisteminin dinamik - məntiqli quruluş və emosional təsir baxımından, doğrudan da kamil sənət forması olmasını təsdiqlədi.

Əlbəttə, zəngin səs və mükəmməl ifa hesabına YUNESKO rəhbərliyinin qonaq kimi, Qərb xadimlərinin münsif kimi iştirakı Beynəlxalq Muğam Festivalına xüsusi əhəmiyyət və rövnəq verdi.

- Beynəlxalq Muğam Festivalının gedişində zövqü oxşayan ifalar hansılar idi?

- Konkret uğurlu ifalara gəldikdə İran və Misir musiqiçilərinin, eləcə də dünyaşöhrətli A.Qasımovun əsl Şərq üslubundakı çıxışları yaddaqalan oldu.

- Müsəlman, Şərq xalqlarının musiqi mədəniyyətində, o cümlədən muğam sənətində İslam dininin təsiri barədə nə deyə bilərsiniz?

- Əlbəttə, beynəlxalq miqyaslı Muğam Festivalında müsəlman - Şərq musiqi ənənələrinin nümayişi öndə olmalı idi. Belə ki, Üzeyir bəyin təbirincə desək, XIV əsrdə dağılmış, 12 sütunlu, 6 bürclü, vahid (bütöv) Şərq musiqi «qəsrinin» dəyərli qazıntılarından istifadə edərək, hər xalq özünəməxsus üslubda özlərinin musiqi məbədlərini yaratmışlar.

Muğam, makom, məqam, makam makkam... bu adların inkişaf formalarının milli intonasiya çeşidləri müxtəlif olsa da, etnik kökü, məna baxışı eyni olan müsəlman incəsənətidir. Belə ki, İslam dünyagörüşü Yaxın və Orta Şərq xalqlarının bütövlükdə mədəniyyətinin inkişafına, onun məzmununa təsir göstərmişdir. Çox maraqlıdır ki, müsəlman metodikası postulatının tələbləri (əbədilik və dəyişiklik) harmoniya və akkord bilməyən müsəlman musiqiçində, o cümlədən muğam janrında vacib şərt (sabit ahəng və dəyişən improvizasiya) kimi çıxış edir. Akademik V.Məmmədəliyevin təbirincə desək, doğrudan da «Muğam musiqimizin Quranıdır!»

Elmi tədqiqatlar göstərir ki, muğamın janr kimi formalaşması, bilavasitə «Müsəlman intibahına» səbəb və təkan olan sufizmlə (təsəvvüf) bağlıdır.

Maraqlıdır ki, müsəlman Şərqində Əl-Kindi, Əl-Fərabi, İbn Sina, Əl-Qəzzali, Nizami, Rumi Cami, Füzuli, S.Urməvi, Ə.Maraği və s. Bu kimi dahilər tərəfindən ümumiləşdirilmiş musiqi haqqında elmi-fəlsəfi-nəzəri biliklər, bütövlükdə muğam sənətinə aid professional musiqinin nəzəri və tənqidi problemləri əsasında araşdırılmışdır.

Orta əsr Şərq musiqi elmi nəzəriyyəsi, məhz İslam dininin təsiri altında formalaşmış, sərbəst elmlər sisteminə düşmüş və İntibah dövrünü yaşamışdır.

- Beynəlxalq Muğam Festivalında tələbkar dinləyici kimi sizi qane etməyən məqamlar?

- Əlbəttə ki, İslam incəsənəti, o cümlədən muğam sənəti, məhz İslamın «qəlbini» (mahiyyətini), həyat vəhdətini açmağa kömək etməlidir.

Üzeyir Hacıbəylinin qənaətinə istinadən deməliyik ki, bu gün ifasına və dinlənməsinə vərdiş etdiyimiz muğam dəstgahları xüsusi ifa üslubu olan, dünyəvi xarakterli musiqidir.

Unutmaq olmaz ki, realizm prinsipinə üstünlük verən, totalitar xarakterli İslamda (çoxmənalı «İslam» sözü ərəbcədən «mütilik» kimi də tərcümə edilir) dünyəvi musiqiyə qarşı müsəlman teoloqları tərəfindən müəyyən qadağalar qoyulmuşdur.

Bu prinsiplərdən çıxış etməklə xoşagələn ifa zamanı özlərinin söz (qəzəl) seçmək sərbəstliyindən istifadə edərək, bədiiliklə müsəlman prinsiplərinə «sadiq qalaraq» bilavasitə Allah və Peyğəmbərimiz xatırlanan klassik qəzəllərə üstünlük verməli idilər ki, dinləyici də Şərq musiqisinə xas olan mistik-mənəvi ruhi aləmi yarada bilsinlər. Başqa sözlə, xanındələr bədiiliklə (qəzəllə) ilahi obraz yaratmaq istiqamətinə meylli olmalı idilər, yəni ifadə olunmazın (Tanrının) ifa olunan və eşidilən musiqi ilə ifadəsi!

Çox təəssüflər olsun ki, müsabiqə və festivaldakı əksər ifalarda dünyəvi xarakterli qəzəldən istifadə olundu. Yaxud ifadakı Şərq üslubunu gücləndirmək üçün, klassik tar-kamança birliyinə Qədim Şərq musiqi alətlərindən birinin qatınması, əlbəttə ki, zənginlik yaradardı. Təəssüflər olsun ki, A.Qasımovu müşayiət edən ansamblda bunun əksi, Qərb musiqi aləti olan klarnet daxil edilmişdir. Üzeyir bəyin zövqü-təbirincə desək, «Şüştər»ə nisbətən daha dərin kədər hissi oyatmalı olan «Humayun», Səkinə İsmayılovanın psixoloji-emosional duyumundakı «amiranəlik» və ara-sıra aşkar gülümsəməsi hesabına əksinə, H.Hüseynovanın «Şüştər»indən daha şən görünürdü.

Şən, lirik əhval-ruhiyyə, ümidvarıq hissləri ilə dolu «Şur», xanəndə Z.Nəbizadənin ifasında, qəzəl seçimindəki uyğunsuzluğa görə, daha çox narahatlıq, yalvarış hissləri oyadırdı. («qoymayın siz bu muğamatımızı xar olsun»).

Muğamatımızın şad günündə, onun xar olmasına narahatlıq çağırışlarına nə dərəcədə ehtiyac var idi görəsən?

7 əsas muğam dəstgahını ifa nümayişinin ümumən uğurlu, yaddaqalan etməyən faktorlardan biri də xanəndələrin səs məziyyət və məlahətlərinin, muğamların xarakteri - «xisləti» ilə uyğunlaşmamasıdır.

Hikmət ilə dolu sərrast «Rast»ı, daha təcrübəli müdrik A.Abdullayevin, məhəbbət hissləri ilə dolu «Segah»ı, Şərqdə məhəbbət simvolu olan Məcnunun layiqli ifaçısı M.İbrahimov ifa edəydi gərək.

Professor G.Abdullazadə haqlı olaraq qeyd edir ki, «Muğam-Şərq təfəkküründə kamil sözdür».

Kamil söz isə kamil deyim bacarığı tələb edir.

Qorxmaz Şıxalıoğlu

Mədəniyyət.- 2009.- 22 aprel.- S. 9.