Kinoda insan
Yaponlar belə hesab edirlər
ki, yaxşı və ya pis adam məfhumu yoxdur. Müxtəlif situasiyalar var və bu
situasiyalara fərqli adamların adekvat reaksiyaları mövcuddur.
Bu, doğrudan da, belədir. Heç kim öz imkanlarının, bacarığının sərhəddini,
hara qədər gedə biləcəyini, hansı şəraitdə
konkret situasiyaya necə reaksiya göstərəcəyini qabaqcadan
bilə bilməz. İvan Qroznının, Adolf Hitlerin, İosif Stalinin taleyi buna ən
yaxşı misaldır.
Hitler rəssam olmaq istəyirdi, ancaq aydın olanda ki, təsviri
sənət üçün
istedadı yoxdur, o, siyasətə girişdi və nəticədə II Dünya
müharibəsi başladı,
qaz kameraları kəşf edildi.
Digər tərəfdən,
qəhrəmanlıq və antiqəhrəmanlıq da hər dəqiqə
hamıya nəsib olacaq qismət deyil. Çünki biz insanlar əksər hallarda çox sabit, monoton həyat sürürük.
Heç kimə pislik etmədən yaşamaq hələ bizim yaxşı adam olmağımıza dəlalət eləmir. Həmçinin, zənnimcə,
pis adamlar daha maraqlıdır. Uzağa getməyək, elə gündəlik həyatımızın,
məişətimizin ayrılmaz
hissəsinə çevrilmiş
seriallara fikir verək: mənfi qəhrəmanlar həm fantaziya, həm mübarizlik, hətta ideyalarına, məqsədlərinə
sadiqlik baxımından
daha zəngindirlər.
Yeganə işi göz yaşı tökməkdən ibarət
olan müsbət qəhrəmanlardan fərqli
olaraq, onlar daima məqsədlərinə
çatmağın cürbəcür
üsullarını saf-çürük
etməkdədirlər. Müharibədə
və sevgidə isə bütün vasitələr yaxşıdır.
Kinematoqraf, istər tarixən
mövcud olmuş real insanları, istərsə də, uydurma
personajları, adətən, zəiflikləri,
nöqsanları və müsbət cəhətlərilə vəhdətdə
təsvir edib. Xüsusilə də, klassik filmlərdə rejissorlar daha çox öz qəhrəmanlarının
xarakterlərindəki "çatışmazlıqlardan"
yararlanıblar. Məsələn, dahi rejissorlar - S.Eyzenşteynin "İvan
Qroznı", "Aleksandr
Nevski", Viskontinin
"Leopold" filmlərinin
əsas qəhrəmanları
olan tarixi şəxsiyyətlərin hökmranlığı,
dövləti idarə
edərkən yürütdükləri
siyasət, verdikləri
əmrlər, bir qayda olaraq, sırf
şəxsi hisslər,
qorxular zəminində
analiz olunur. Ən əsası isə, müəlliflər
onların heç birini mühakimə, ittiham etmir. Sadəcə onlar üçün maraqlıdır:
İvan Qroznı bu və ya
digər fərmanı
hansı hisslərin təsiri altında verib, niyə kral Leopoldın ən böyük hobbisi bir-birindən
nəhəng saraylar tikdirmək olub və s.
Müasir kinematoqrafsa,
bu cəhətdən daha irəli gedərək tamaşaçılarla
əylənir. Rejissorlar
Serco Leonenin "Bir dəfə Amerikada" filminin, Frensis Ford Koppolanın
"Xaç atası"
trilogiyasının qəhrəmanları
gerçəklikdə cəmiyyətin
kriminal ünsürləridir.
Real həyatda bu tip adamlarla rastlaşanda,
dabanına tüpürüb
qaçmağa üstünlük
verən tamaşaçı
filmdə onların necə xüsusi zövq və qəddarlıqla qətl törətməsinə baxır
və qəhrəmanı
daha çox sevir. Rejissor hər şeyi bir uşaq sadədilliyi
ilə izah edir: Bu sadəcə
biznesdir, şəxsi heç nə yoxdur. Tamaşaçı
da bu izahatı
eyni sadəlövhlüklə
qəbul edir. Hannibal Lektora həsr olunmuş "Quzuların
susması", "Hannibal",
"Qırmızı əjdaha"
filmlərinin yaradıcıları
isə bir az da irəli
gediblər- qızardılmış
insan beynini dünyanın ən ləzzətli delikatesi hesab edən doktor Hannibal Lektor digər qəhrəmanlardan həm
dünyagörüşü, həm intellektual səviyyə baxımından qat-qat yüksəkdə dayanır.
Bəs Azərbaycan
kinematoqrafiyasında "bütün müsbət və mənfi
keyfiyyətləri ilə qəbul olunan insan" mövzusu
öz həllini necə tapıb? Ən birinci onu qeyd edək
ki, 50-ci illərin sonları, 60-cı illərin əvvəllərinə
qədər milli kinomuzda, ümumiyyətlə,
psixoloji qəhrəman
obrazı yox idi. Qəhrəmanlar siyasi baxışlarından,
sinfi mənsubiyyətlərindən
asılı olaraq yaxşılara və pislərə bölünürdülər.
Mənfi personaj heç vaxt müsbət hisslərin obyekti ola bilməzdi.
Lakin 60-cı illərin
ortalarına doğru dəyişikliklər yaranmağa
başlayır. İlk psixoloji qəhrəmanlar
Ş.Mahmudbəyovun, H.Seyidbəylinin
filmlərində təsvir
olunur. Xüsusilə də, H.Seyidbəylinin yaradıcılığında… Həsən Seyidbəylinin
qəhrəmanları mümkün
olduğu qədər
səmimidir. Rejissor öz personajlarını adi həyatda yaşatmağa çalışır.
Onun ilk rejissor işi olan "Telefonçu qız" filmindən başlayaraq, sonrakı -
"Cazibə qüvvəsi",
"Sən, niyə susursan?", "O qızı tapın",
"Bizim Cəbiş
müəllim" filmlərində
qəhrəmanlar artıq
başqalarının fikirlərini,
ideyalarını təbliğ
etməklə məşğul
deyildilər, onlar düşünür, həyatı
başa düşməyə,
orada öz yerlərini tapmağa çalışırdılar. H. Seyidbəyli öz qəhrəmanlarının psixologiyasına
nüfuz edir, onları reallığa maksimum yaxınlaşdırmaq
istəyir. Eyni sözləri Ş. Mahmudbəyovun
"Şərikli çörək"
filminə də aid etmək olar.
60-cı illərin sonu,
70-ci illərin əvvəllərində H. Seyidbəylinin
kinoya gətirdiyi yeni qəhrəman inkişaf edərək
daha da individual olmağa başlayır. Bu illərdə
çəkilən filmlərin
mövzuları gündəlik
həyatdan, məişətdən
götürülürdü. Müəlliflər məişətin
müxtəlif, o vaxta qədər "istifadəsi burjua elementi" hesab edilən incəliklərini
filmlərinə gətirirdilər. "Bir cənub şəhərində" (rej.
E. Quliyev), "Uşaqlığın
son gecəsi",
"Gün keçdi"
(rej. A. Babayev) və s. filmlərdə qəhrəmanlar
artıq birtərəfli
deyildilər. Onlar
real həyatda yaşayırdılar, xarakterləri
də rəngarəng
idi və ekstremal vəziyyətlərdə
qeyri-standart reaksiya verirdilər- "Bir cənub şəhəri"nin sakini Murad
kimi... Murad məhəllələrinin sayılıb-seçilən "ceyillərindəndir".
Ancaq gunlərin bir günü o, məhəllədəki hörmətini
itirmək təhlükəsi
ilə üzləşir
- Murad bütün məhəllənin, yoldaşlarının
gözləri önündə
bacısını təhqir
etmiş adamı (məhəllənin fikrincə,
ən yaxın dostunu) öldürməlidir.
Əslində Murad bilir ki, dostu
Tofiqin başqası ilə evlənməsində
onun namusuna toxunacaq heç nə yoxdur. Amma Murad məhəllənin
- cəmiyyətin ona etdiyi hörmətin əvəzini ödəməlidir
- bu cəmiyyətin sadiq üzvü olduğunu sübut etməli və öldürməlidir. Cəmiyyət
qiyamçıları, fərqlənmək
istəyənləri sevmir
və çıxdaş
edir. Onun qanunlarını pozmaq olmaz. Murad bir
anlıq tərəddüd
edən kimi hamı, hətta doğma qardaşı belə ondan üz döndərir. Lakin heç kim ona konkret
nə etməli olduğunu demir. Heç kim ona "öldür" demir, ancaq "öldürmə" deyən
də yoxdur və bütün film boyu tamaşaçılara
yaxşı, zəhmətkeş
insan kimi tanıdılan Murad öldürməyi seçir.
70-80-ci illərdə
milli kinomuzda Murad tipli obrazların
sayı artır, lakin keyfiyyət dəyişmir. Rasim Ocaqovun "Özgə həyat", Eldar Quliyevin "Ürək, ürək",
"Ən vacib müsahibə" filmlərinin
qəhrəmanları, sadəcə
zəif xarakterli adamlar idi. Müəlliflər onları oynada, tamaşaçıya olduqları
kimi qəbul etdirə bilmirdilər.
Məsələn, "Dalğaları
yararkən" filmində
rejissor Lars fon
Özü də bu
situasiyada səbəbkar tamaşaçı yox, məhz,
rejissorlardır.Yəqin ki, yerli rejissorlarımızın
uğursuzluğu xalqımızın mentalitetindən irəli
gəlir "Oğru elə bağırdı ki, doğrunun
bağrı yarıldı" prinsipi ilə yaşayan bizlər
real həyatda Təhminəni məmnuniyyətlə
daş-qalaq edərdik. Filmdə isə sevdirməliyik.
Və daha bir nüans
- sənət mühakimə
eləmir, o, ən uzağı problemi göstərə, üzə
çıxarda bilər.
Kiməsə məhkəmə qurmaq və ya problem həll etmək sənətin - kinonun vəzifəsi deyil.
Aytək
Mədəniyyət.- 2009.- 21 avqust.- S. 11.