Bilgi ilə duyğunun qovşağında

Həmsöhbətim əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq doktoru, professor Məryəm Əlizadədir. Bu yaxınlarda beynəlxalq simpoziumdan qayıdıb. Ondan aldığımız informasiyanı necə var oxucularımıza çatdırırıq...

«Xalq kültüründə teatr» beynəlxalq simpoziumu. 24-28 dekabr 2008/ İstanbul. Təşkilatçı - Yedditəpə Universiteti ilə «Motif» Xalq Oyunları Eğitim və Öğretim Vakfı. İştirakçılar - 30-a yaxın ölkənin, Amerikanın, Kanadanın, Avropa ölkələrinin, Rusiyanın, Orta Asiya respublikalarının, Baltikyanı ölkələrin, Ukraynanın, Belarusun və s. alimləri idi. «Motif» vakfı 9-cu ildir ki, simpozium keçirir və onun amacı xalqın yaratdığı ənənəvi, gələnəksəl mədəniyyəti araşdırmaq, öyrənmək, yaymaq və nəyin bahasına olursa-olsun yaşatmaqdır. Gün ərzində eyni zamanda 3 salonda fəaliyyət göstərən simpozium iştirakçılarını təntənəli açılışda Yedditəpə Universitetinin rektoru, professor-doktor Əhməd Serpil və “Motif” Xalq Oyunları Eğitim və Öğretim Vakfının yönətim kurulu başqanı M.Zəki Baykal salamladılar və 20 il əvvəl dərnək kimi fəaliyyətə başlayan “Motif”in bu illər ərzində gördüyü möhtəşəm işləri sərgiləyən filmlər nümayiş etdirildi. Azərbaycanı Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının prorektoru, professor-doktor Gülnaz Abdullazadə (Mövzu: «Ü.Hacıbəylinin operettalarında xalq rəqslərinin təzahürü»), professor-doktor Kubra Əliyeva (Mövzu: «Xalq komediyaları və onların təsviri, dekorativ-tətbiqi sənətdə əksi») və mən (Mövzu: «Yuğ mərasimi: faciəni ram edən ayin») təmsil edirdik.

- Məryəm xanım, Sizin çıxışınız Yuğ mərasiminə həsr olunub. Mənim üçün çox maraqlıdır, çıxışınız necə qəbul olunub? Bu sualımın səbəbi var. Axı Mirəli Seyidovun iki kitabında dərin və təfsilatlı məlumat verildiyinə baxmayaraq, bizdə də bu mərasim haqqında geniş bilgi yoxdur. Yəni deyirəm, simpoziumun iştirakçıları üçün sizin çıxışınız ekzotik xarakter daşımadı ki?

- Ekzotik deməzdim, amma müəyyən mənada sensasiyaya yaxın bir təəssürat yaratdı. Simpozium iştirakçılarının çoxunun bu mərasim haqqında məlumatı yox idi, bilənlərə isə azəri türklərinin də belə bir mərasiminin olması əməlli-başlı bir yenilik oldu. Amma bunu da mən önəmli bir məqam hesab etmirəm. Əsas məsələ onda idi ki, bu mərasimin mənim tərəfimdən açıqlanması və ona olan reaksiya yalnız türklər üçün deyil, Amerika və avropalılar üçün də ənənəvi mədəniyyətin daxili əlaqəsini, oxşarlıqlarını və vahid strukturlarını bariz şəkildə bir daha göstərdi. Bax buradaca getdiyim simpoziumun əhəmiyyətini vurğulamaq istəyirəm. Belə mötəbər elmi məclislərdə millətləri ayıran özəlliklər arxa plana keçir, insanları birləşdirən məqamlar, amillər ortaya çıxır, daha aydın görünür.

Bilgilər bir yana, iştirak etdiyim simpoziumda biz elm adamları həm də özümüzü böyük, vahid, parçalanmaz, dini, siyasi, irqi, coğrafi sərhədləri olmayan ulu mədəniyyətin daşıyıcıları, mənəvi bir məkanın sakinləri kimi duyduq.

- Bu çox gözəl, amma yenə də, axı bu simpozium elmi məsələlərin həllinə, intellektual mübadiləyə həsr olunub. Belə demək olarsa, qazandığınız nə oldu?

- Yaxşı sualdır. Ona dəqiq cavab vermək üçün sənətşünaslığın, belə deyək də, modelini təsəvvür etmək lazımdır. Mənə görə, ümumiyyətlə, sənətşünaslıq və onun konkret növü olan teatrşünaslıq bilgi ilə, diskursla, yəni məntiqi zəncirbəndlə ötürülən mətləblərlə, duyğularla qavranılanların qovşağında dayanan mediatordur, ötürücüdür. Bu modelin tərkib hissəsinin biri olmayanda emosionallıq dominant olur, digəri olmayanda quru, mücərrəd, ruhsuz qurğular ortalığa çıxır. Üçüncüsü, yəni ötürücü faktoru yoxdursa, sözügedən model mənasız bir qurğu kimi işlək olmur.

- Çox sağ olun, Məryəm xanım. Açıqladığınız modeli çox aydın təsəvvür etdim. Amma bu modeli, elə sizin iştirak etdiyiniz simpoziuma şamil edəndə suallar yaranır.

- Buyurun.

- Təşəkkür edirəm. Mənim üçün qaranlıq olan məsələ ənənəvi, gələnəksəl mədəniyyətin faktları olan xalq teatrının, xalq oyunlarının təsisatlı mədəniyyətin faktı olan professional teatrla əlaqəsidir. Axı istər Azərbaycanda, istər Türkiyədə fəaliyyətdə bulunan teatrlar Avropa modeli üzərində qurulub. Və onun əsas konseptual göstəriciləri xalq teatrı praktikası ilə üst-üstə düşmür. Sanki hərəsi müxtəlif, fərqli bir məkanlarda mövcuddur və bir-birinə təsiri yoxdur. Belə olan halda iştirakçısı olduğunuz bu simpoziumun bir teatrşünas-alim kimi sizin üçün nə əhəmiyyəti oldu?

- Suala görə çox sağ olun. Düzdür, xalq teatrı problemləriylə həm teatrşünaslıq, həm folklorşünaslıq və həm də etnoqrafiya məşğul olur, peşəkar teatrla isə bəlli olduğu kimi, sırf teatrşünaslıq məşğul olur. Amma bunların qovşağında duraraq, hər birinə nəzər salanda bu elm sahələri haqqında bilgilərimiz xeyli zənginləşir və beləliklə də biz teatrşünaslar çağdaş peşəkar teatrın arxaik strukturlarını, milli-etnik sənət düşüncəsinin dəyərlərini aşkarlaya bilirik. Milli xalq oyun-tamaşa sahəsinə nəzər salanda orada dünya mədəniyyətinin ortaq universal tərəflərini görə bilirik. Beləliklə, ilk baxışdan fərqli, ayrılmış, parçalanmış görünən bir sahə müəyyən qatda birləşir, mədəniyyətin vəhdəti bərpa olunur.

- Deyəsən, başa düşdüm. Bu kontekstdə ikinci sualım da var. Bu sual daha konkret, daha praqmatikdir. Götürək Azərbaycan milli teatrının indiki vəziyyətini. Mənə elə gəlir ki, bu gün teatrımızın çox kəskin, obyektiv, cəsarətli tənqidə ehtiyacı var. Onu da deyim ki, teatr xadimlərimiz, bir qayda olaraq, tənqidçilərdən yalnız tərif gözləyirlər. Və ən kiçicik bir tənqidə qeyri-adekvat reaksiya verirlər. Siz isə - mən konkret olaraq təkcə sizi nəzərdə tutmuram - yəni teatrşünaslar daha çox fundamental, akademik, tarixi mövzulara meyillisiniz. Deyirlər, canavar meşədə sanitar funksiyasını yerinə yetirir. İndi mən tənqidçiləri canavar olmağa çağırmıram. Amma teatrımız üçün, məncə, bu gün məhz tənqidçilərin faydası daha çox olardı. Buna necə baxırsınız?

- Məsələnin qoyuluşunu çox aktual və faydalı görürəm, amma gəl xatırlayaq ki, «tənqid» sözünün (yunanca «kritika») etimoloji mənası «analiz»dir. Sonrakı tarixi inkişaf prosesində, ələlxüsus da sovet dönəmində «tənqid» və «özünütənqid» terminləri başqa məna qazanaraq daha çox «ifşa», «təftiş», «normativ göstəriş» və «inzibati amirlik» anlamına gətirilirdi. Konkret olaraq, teatr sahəsində bu hal çox eybəcər şəkillər aldı və teatr sənətkarlarının yaradıcı özgürlüyünü, azadlığını, demək olar ki, sıfıra endirdi. Onun qalıqları indi də müşahidə olunur. Etiraf edək ki, tamaşaya baxan peşəkar və qeyri-peşəkar «tənqidçi» birmənalı olaraq analizlə duyğuların qovşağında durmaqdan imtina edir və tamaşa başlamamış artıq «səhvlər»i, «çatışmamazlıqlar»ı, «iradlar»ı axtarıb, onları tamaşanın müəlliflərinə bəyan etməyə köklənir. Bu şərtləndirmə teatrşünasla teatr kollektivi arasında canlı, obyektiv, tolerant, hər iki tərəf üçün faydalı dialoqun yaranmasına əsas vermir. Münasibətlər daha çox «prokuror-müttəhim» qarşıdurmasını andırır. Əsl tənqid isə hər iki tərəfin obyektiv və subyektiv başlanğıcların qovşağında durduğu halda faydalı və səmərəli olur. Etiraf edək ki, söylədiyim mövqe bu gün romantik-idealist xəyal kimi görünür. Və bu durumda hər iki tərəfin kifayət qədər günah payı, suçu var. Belə ki, gənc bir jurnalist bəzən heç teatrşünaslıq təhsili almadan görkəmli sənətkarların çox ciddi bir işini, sərt çıxmasın, yeniyetmə hikkəsi və şıltaqlığı ilə «analiz» edir və əslində, təhqiramiz bir yazı ilə yalnız özünə «reytinq» qazanır. Əks tərəfin də sanballı və tutarlı, tolerant, vahid məqsədə yönəlmiş müzakirə-mübahisə səriştəsi olmadığına görə onun üçün (sənətkar üçün) daha çox ambisiyalar mövqeyindən çıxış etməyə əsas yaradır. Nə deyim, məsələ çox mürəkkəbdir. Necə deyərlər, «bu xəmir çox su aparacaq». Amma bəyan etdiyimiz məqsəd - dünya teatr məkanına inteqrasiya məqsədi hər iki tərəfin sözügedən məkanın şərt və tələblərini qəbul edərək ona riayət etməsini tələb edir. Digər tərəfdən teatrşünaslığın fundamental və akademik məqsədlərini də unutmaq olmaz. Misal üçün, mənim həmkarım professor-doktor İlham Rəhimli neçə illərdir ki, mədəniyyət və incəsənətin çox vacib olan bir tələbini - memorial funksiyasını təkbaşına icra etməkdədir. Onun yorulmaz fəaliyyətinin sayəsində bu gün Azərbaycan teatr tariximizin «ağ ləkələr»i, demək olar, qalmayıb. Elə İlham Rəhimlinin rəhmətlik Cəlil Vəzirovla birgə yazdığı və bugünlərdə çapdan çıxan «Naxçıvan teatrı» monoqrafiyasını götürək: müəlliflər milli teatrımızın tarixində mühüm rol oynayan Naxçıvan Dövlət Teatrının tarixçəsini mükəmməl şəkildə təqdim edirlər. Və ya teatrşünas-alim Aydın Talıbzadənin «İslamda teatr və teatrallıq» monoqrafiyası (rusca) sənətşünaslıq, fəlsəfə, kulturologiya elmlərinin qovşağında yazılaraq bugünkü teatrımızın bir çox gözəgörünməz elmi-nəzəri məsələlərini gündəmə gətirir və teatrşünaslığa tam yeni baxışlar və imkanlar qazandırır. Özümü reklam kimi çıxmasın, amma güman edirəm ki, üzərində uzun müddət işlədiyim ustad rejissor Tofiq Kazımova həsr olunmuş «Dördüncü ölçünün rəngləri» adlı monoqrafiyamın - onun təqdimat mərasimi bu yaxınlarda, inşaallah, keçiriləcək - milli teatrşünaslıqda «özəl çəkisi» az olmayacaqdır.

- Çox gözəl. Bunları layiqincə dəyərləndiririk. Bəs tənqidlə kim məşğul olacaq?

- Ən birinci və ən səlahiyyətli tənqidçi tamaşaçıdır. Ruslarda belə bir deyim var: «Zritel qolosuyet noqami» - «Tamaşaçı ayaqları ilə səs verir», yəni teatra ya gəlir, ya da ki, gəlmir. Çağdaş teatrda da, misal üçün, mənim və ya həmkarlarımın rəyi əsas deyil, əsas meyar dolu, ya boş tamaşaçı salonudur.

- Bəs bizə, jurnalistlərə nə qalır?

- Doğru, obyektiv və mümkün qədər maraqlı informasiya məkanını yaratmaq.

- Yəni deyirsiz ki, bu kifayətdir?

- Canlı teatr prosesində iştirak edən bütün «maraqlı tərəflər»in öz funksiyaları çoxdan, lap çoxdan müəyyənləşdirilib. Hər iştirakçı öz funksiyasını tam həcmdə yerinə yetirdikdə mənzərə aydın və obyektiv görünür. Proses - hərəkət deməkdir. Hamımızın dəyərləndirilməsi də məhz bu aspektdən, bu baxım bucağından korrekt ola bilir, yəni mən... sən... filankəs bu hərəkətə, onun dinamikasına, onun keyfiyyətinə xidmət edir, ya yox. Şəxsən mən bütün başqa meyarları qeyri-korrekt hesab edirəm. Çünki onlar qanqaraçılıqdan, skandaldan, qarşıdurmadan başqa heç nə gətirmir.

- Bu da aydın oldu. İcazə versəniz, bir qədər problemli məsələyə toxunum...

- Elə bayaqdan problemlərlə uğraşmırıqmı?

- Onda ifadəmi redaktə edim: «ağrılı məsələ»yə toxunum. Bu gün teatrşünaslardan söz düşəndə hər dəfə sizin və yuxarıda adlarını çəkdiyiniz həmkarlarınızın adları hallandırılır. Bəs hanı gənc və orta yaşlı teatrşünasların imzaları? Axı Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin teatrşünaslıq fakültəsini, bildiyimə görə, hər il çox səviyyəli məzunlar bitirir.

- Mən də sizin ifadənizi redaktə edib, onu «ağrılı» yox, «yaralı məsələ» adlandırıram. Özü də əlavə edərdim ki, bu durum yalnız istedadlı gənc teatrşünas kadrları ilə məhdudlaşmır. Misal üçün, istedadlı gənc rejissorlar, istedadlı gənc teatr rəssamları ali məktəbi bitirdikdən sonra seçdikləri peşə sahəsində çalışmaqdan yayınırlar. Bunun bir neçə səbəbi var ki, onlardan ən başlıcası çağdaş teatr sistemimizin təşkilati və - ən ümdəsi! - iqtisadi amilləridir. İstedadlı, bacarıqlı gənclər bu sahələrə göstərdiyim səbəbdən gəlmədiyinə görə qaçılmaz olaraq boşluqlar yaranır və bu boşluqların gələcəkdə daha böyük boşluqlar yaratması da qaçılmazdır. Amma mən bu məsələ ilə bağlı bədgüman deyiləm, çünki son illərdə dövlətin və hökumətin teatr sahəsinə göstərdiyi diqqət göz qabağındadır. Görülən tədbirlərin müsbət nəticəsini məhz bu gün gözləmək sadəlövhlük olar. Çünki sovetdən bizə miras qalmış teatr sistemi köklü, sistemli, uzunmüddətli islahatlar sayəsində arzuladığımız səviyyəyə mütləq yüksələcək. Buna mənim şübhəm yoxdur. Başqa məsələ ki, burada itkilərimiz də qaçılmazdır. Bununla barışmaqdan başqa çarəmiz yoxdur.

- Məryəm xanım, çox dəyərli və məzmunlu söhbətə görə Sizə təşəkkür edirəm.

- Mənə də bu imkanı yaratdığınız üçün sizə minnətdaram.

Aliyə

Mədəniyyət.- 2009.- 7 fevral.- S. 5.