Mədəniyyətimiz ən böyük sərvətimiz,
ən güclü silahımızdır
Yer üzündə tarixin olduqca
mühüm bir dövrünü yaşayırıq. Bütün
yer üzündə sürətli qlobollaşma getdiyi indiki
dövrdə biz həm də milli, müstəqil dövlət
quruculuğu sahəsində ilk addımlırı
atmaqdayıq. Uğurlu dövlət quruculuğumuz, ölkəmizin
tərəqqisi, dünyada önəmli bir yer tutmamız
üçün xalqımızın mədəniyyəti
hökmən sosioloji yöndən də dərindən təhlil
olunmalıdır.
Hər bir sosial sistemin
varlığı, fəaliyyətdə olması, tərəqqisi
üçün ən mühüm olanlardan biri onun mədəniyyətidir.
Təəssüf ki, uzun zaman mədəniyyətin əhəmiyyətinə
o qədər də diqqət verilməmişdir. İnsan bəzən
udduğu havanın, malik olduğu yaşın onun
varlığı üçün nə qədər əhəmiyyət
daşıdığının fərqinə
varmadığı kimi, mədəniyyət amilinə də o
qədər əhəmiyyət vermir. Amma əslində mədəniyyət
insanın bütün həyatını tənzimləyən
bir mexanizmdir. Uzun illər bir çoxları, xüsusi ilə
marksizmin təsirində olanlar iqtisadi amilləri cəmiyyətdə
həlledici amil kimi qəbul etmişlər. Bunun belə
olmadığını bütün dünyada son onilliklərin
bir çox elmi araşdırmaları da tamamilə təsdiq
edir. Doğrudur, insan üçün iqtisadi amillər olduqca
zəruridir. Amma iqtisadi amillər insanın həyatının
əsas mənası, məqsədi deyil. İnsan öz mahiyyəti
ilə daha ali bir varlıqdır və onun həyatdakı
missiyasını, baş tələbatını iqtisadi amillərlə
ödəmək mümkün deyil. İqtisadi amillər
yalnız və yalnız köməkçi vasitələrdir.
Ta qədimdən bu günə qədər müdriklərin
insanlığa təlqin etdiyi fikrin mərkəzində elə
bu ideyalar dayanır. İstər mifoloji sistem, istər
bütün dinlər, böyük ədəbi, sənət əsərləri,
ciddi fəlsəfi nəzəriyyələr
insanlığı bu ideyalara səsləyir.
Yüksək mədəniyyətli
insanda ahəngi duymaq qabiliyyəti yüksək olur. Ona görə
də o öz fəaliyyəti ilə ətrafında ahəng
yaradır. Bu ahəng iqtisadiyyatda da, siyasətdə də,
başqa yönlərdə də özünü göstərir.
Özünün uğuruna kömək etməklə
başqasının da uğuruna kömək edir. Amma mədəniyyətdən
danışdıqda bir qədər həssas olmaq
lazımdır. İndi yer üzü elə bir vəziyyətə
düşüb ki, mədəniyyətin nə olduğu, onun
mahiyyətinin nədən ibarət olduğu dolaşıq
müzakirə mövzusuna çevrilib. Fikrimcə, o ruh, o mənəvi
və maddi dəyərlər mədəniyyətə aid edilə
bilər ki, onlar bəşəri dəyərlərə zidd
olmasın və ahəngə, tərəqqiyə xidmət
etsin.
Azərbaycan mədəniyyətinin
mahiyyətini düzgün təsəvvür etmək
üçün ona bir neçə yöndən
baxmalıyıq. Hər bir mədəniyyətin bir var fəlsəfi,
mənəvi bazası bir də var konkret olaraq real həyatda təzahürü.
Real həyatdakı təzahür də iki yerə
ayrılır: bir var insanların davranışında,
xarakterindəki təzahür, bir də var praktik işdə,
məişətdə olan təzahür. Azərbaycan mədəniyyətinin
fəlsəfi, mənəvi bazası qibtə ediləcək qədər
gözəldir. Onun ruhu ulularımızın ruhundan, Azərbaycan
torpağında uyuyan müdrik insanların bəsirətindən,
Avestadan, Qurandan, Əl Fərabi, İbn Sina, Nizami, Tusi,
Sührəverdi, Mövlanə, Yunis İmrə, Füzuli,
Şah İsmayıl kimi insanlardan, zirvələrdən gəlir.
Bu zirvələrin nuru HƏQİQƏT, HAQQ deyilən
ilahilikdən gəlir.
İnsanın iradəsindən
asılı olmayaraq bu dünya, bu kainat vardır və müəyyən,
konkret bir qanunauyğunluqla fəaliyyətdədir. HAQQ həmin
qanunauyğunluğu yaradan qüdrətdir. HƏQİQƏT həmin
qanunauyğunluq barədə doğru bilgidir. Azərbaycan mədəniyyətini
formalaşdıran fəlsəfə məhz yer üzündə
HƏQİQƏTİ dərk etməyə, HAQQA
qovuşmağa yardım edən ahəngi yaratmağa kömək
edən fəlsəfədir. Azərbaycan mədəniyyətinin
mayası olan fəlsəfə yer üzünə ahəng gətirən,
pozitiv, müsbət enerji daşıyan bir fəlsəfədir.
Mədəniyyətin
praktik işdə, məişətdə olan təzahürünə
gəlincə deməliyik ki, ümumiyyətlə zəngin
keçmişi olan Şərq aləmi indi praktik işdə,
məişətdə mədəniyyət səviyyəsi
etibarı ilə çox qabağa gedib. Bu yaxınlara qədər
dünyanın bütün aparıcı texnikası əsasən
Qərbdə ixtira olunub. Qərb öz məişətində,
güzəranında Şərqdən çox qabaqdadır.
Bu isə bir çox hallarda səhv olaraq insanlar arasında
ümumən Qərbin mədəni səviyyəsinin yüksəkliyi
barədə təsəvvür yaradır.
Təəssüf ki, Qərbin
bu məişət, texnika, güzəran, praktik iş
baxımdan mədəni olmasının arxasında kifayət
qədər qüsurlu mənəvi məsələlər,
qüsurlu fəlsəfə dayanır. Məhz, Qərbin fəlsəfəsinin
bu qədər qüsurlu olması yer üzərində bu qədər
ciddi problemlər yaradır.
İndiki zamanda Qərb
mədəniyyəti ciddi bir girdab içərisindədir. Ona
bu girdabdan çıxmaqda yalnız və yalnız Şərq
mədəniyyətininin dərindən öyrənilib, praktik
istifadə edilməsi yardım edə bilər. Şərq mədəniyyətində
isə bu məsələdə konstruktivlik baxımından Azərbaycan
mədəniyyəti, onun unikallığı bu məsələdə
Qərbə, deməli, bütün yer üzünə əvəzsiz
kömək edə bilər. Azərbaycanda uzun əsrlər
boyu dünyanın ən aparıcı mədəniyyətlərinin
çulğaşması, qovuşması baş verib - olduqca
unikal bir mədəniyyət sistemi yaranıb. Yer üzərində
çox ərazilərdə mədəniyyətlərin tarix
boyu çulğaşması baş verib. Amma hər yanda demək
olar ki, ancaq məhəlli mədəniyyətlərin
çulğaşması baş verib. Azərbaycanda isə
dünyanın aparıcı mədəniyyətləri
bir-birinə qovuşub. Burada, mərkəzində türk,
İslam, Qafqaz mədəniyyəti olmaq etibarı ilə hind,
İran, yəhudi, xristian, slavyan, Şərq, Qərb, sovet və
b. mədəniyyətlər çulğaşmış,
qovuşmuş, mədəniyyətlərin birgəyaşayış,
bir-birini zənginləşdirmə modellərini
yaratmışlar. Yer üzərində sürətlə
qlobollaşma getdiyi indiki dövrdə Azərbaycan mədəniyyətində
ortada olan modellər yer üzünün sonrakı inkişaf
strategiyalarının seçilməsi üçün olduqca
faydalı ola bilər.
Mədəniyyət sahəsi
eyni zamanda bir strateji sahədir. Bombalarla, uzun illərin
müharibələri ilə yıxıla bilməyən bir
dövləti, mədəniyyət sisteminə müdaxilə
etməklə darmadağın etmək olar. Çünki mədəniyyət
istər şəxsin, istərsə də hər hansı bir
sosial sistemin, ölkənin ruhudur. Torpaqların zəbt edilməsindən
daha qorxulu olan mədəniyyətin işğal edilməsidir.
İndiki vaxtda Azərbaycan
Qarabağ problemini sülh yolu ilə həll etmək istəyirsə,
burada ilk növbədə mədəniyyət amilindən
güclü şəkildə istifadə etməyə ehtiyac
vardır. Strateji cəhətdən mədəniyyət təkcə
bir müdafiə sistemi yox, həm də hücum sistemidir. Mədəniyyəti
inkişaf edən ölkələrə başqa ölkələr
hörmətlə yanaşır. Həm bu ölkənin
öz insanlarında ruh yüksəkliyi yaranır, həm də
münaqişədə olduğu ölkədə özünə
qarşı müəyyən bir aşağılıq
kompleksi yaradır. Texniki silah qarşısına texniki silahla
çıxmaq o qədər də əlverişli mübarizə
üsulu deyil. Çünki bu olduqca böyük maliyyə tələb
edir. Ölkənin iqtisadiyyatına ağır zərbə
vurur. Amma öz mədəniyyətini gücləndirən
ölkə bu yolda heç bir itkiyə yol vermir. Həqiqi,
doğru mədəniyyətə çəkilən hər
bir xərc, ilk baxışdan gözə görünməyən,
dəfələrlə artıq gəlir gətirir. Bu
baxımdan Azərbaycan olduqca əlverişli vəziyyətdədir.
Çünki onun mədəniyyətinin potensialı çox
böyükdür.
Əhməd Qəşəmoğlu,
fəlsəfə doktoru, şair,
AMEA-nın Fəlsəfə,
Sosiologiya və Hüquq
İnstitutunun aparıcı
elmi işçisi
Mədəniyyət.- 2009.- 18 fevral.- S. 14.