142 kilometrlik reportaj
Heyran olmuŞAM
AXI...
Paytaxt əhli üçün Şamaxının
sadə bir ekzotikası var. Bu ekzotikanın
heyranlığa gedib çatması bir az şəhərin, bir az adamın
təbiətindən, bir
az havadan, bir az əhvaldan,
bir az küləkdən,
bir az da
fələkdən asılıdır.
Şəhər kimi Şamaxının nəyi
əskikdir axı? Qədimiliyi, yəni tarixi var, böyük
şairləri var, özünəxas təbiəti,
relyefi var, köhnə və qaranlıq şərq koloritini xatırlamaq üçün tin-tikili də az deyil,
hələ qeybdən
xəbər verən rəsədxanasına nə
gəlib...
Bir zaman Şamaxı
nəinki Azərbaycanın,
bütöv Zaqafqaziyanın,
hətta Şərqin
ən qədim mədəni-tarixi mərkəzi
olub. Hərçənd
Şamaxı özəlliyini
indi də itirməyib. Odur ki, köhnə şamaxılılar dəstiri
«Pirdirəki pirivüz,
Biz də sizin birivüz»
-deyib üz tuturuq camaatın qoşa Pirdirəki dediyi iki, elə
də hündür olmayan, amma dik
dağların ətəyində
qərar tutmuş şəhərə. Şamaxıya
yaxınlaşdıqca təmirə
bağlanmış yolun
əziyyətlərindən qurtuluruq, təzə yol hamardır və hər cür poetik-əndəruni
fikirlərə mane olmur.
İl - on iki ay susuz olan Pirsaat
çayı yaz yağışlarının suyu
ilə qürrələnə-qürrələnə
axır. Şamaxının
üç məşhur
qəbiristanlığı şəhərin girəcəyində,
müxtəlif istiqamətlərdə
yerləşib. Bunlardan
biri Sabirin dəfn olunduğu Yeddi günbəz, o biri şəhidlərin uyuduğu Laləzar, digəri Seyid Əzimin dəfn olunduğu Şahxəndan
qəbiristanlığıdır.
Şairlər şəhərinə
ən şahanə əzəmət verən dəhşətli zəlzələ
və qırğınlara
nə cürsə tab
gətirmiş Cümə
məscididir. Qəribədir,
Seyidi şamaxılılar
məsciddə basabasa
salıb öldürdülər,
sonra elə məsciddə ermənilər
şamaxılıları diri-diri
yandırdılar. Bu nədi?
Tarixin çaş-baş
məntiqi?
Məni Şamaxıya çəkən ekzotikanın
qədimdənqalma qalıqları
bu uzun və
dolaşıq düşüncələrdən
ilk nəticələr çıxarmağa
kömək edir: Şamaxı şəhəri
tarixən dünya malından gözünü
yığmış, fanidən
əlini üzmüş
dərvişlərin, qəribliyə
üz tutanların, sufi müridlərin, alimlərin, şairlərin,
bir sözlə, ilahi, səmavi hisslərə və dərkə can atanların
məkanı olub. Ona görə də ən çox pir və övliyalar Şamaxı ərazisindədir,
ən çox şairlər bu şəhərdə yaşayıb,
Qafqazda yeganə rəsədxana da Şamaxıdadır.
Yoxsul düzənlərin
biçarə fəlsəfəsi
Yol uzunu düzənləri
seyr etməkdən bezmiş yol yoldaşım sifətinə
düşən günəş
şüaları altında
mürgüləməkdən yorulanda telefonunu qurdalayır. Avtomobil şüşəsinin o biri
tərəfində bu
kimi sivilizasiya ünsürlərini lazımsız
edə biləcək qədər hökmü olan çılpaq dağlar görünür.
Boz düzəngahda adam özünü Allahın altında tək hiss edir. Biçarə fəlsəfəni
doğuran bu hisslər deyilmi?- deyə düşünürəm.
Yol yoldaşım bu «pessimist» fəlsəfəni
saya salmadan telefonu ilə əlləşir. Gözucu
mobilə baxıram - mikrodünya həyatla doludur.
Şamaxı qonaqlarına
əvvəlcə çay
verir. Düzdü, bu çay o çaydan deyil - suyu lilli Pirsaat
çayının üstündən
şəhər öz
mənzərəsini xəsisliklə
göstərməyə başlayır.
Yarıqəbiristan-yarıpark olan təpənin üstündə səmaya
daha bir eyham var. Bu, Böyük Vətən müharibəsində
həlak olmuş pilotların xatirəsinə
qoyulmuş qırıcı
təyyarə abidəsidir.
Bəlkə elə Nəsimi və digər hürufilər də bu eyhamlardan
təngə gəlib Allahı göydə deyil, yerdə, özündə axtarmağı
yol seçmişlər.
Bu fikir ağlıma Şamaxının Babılar
məhəlləsində gəlməsin?
Fəlsəfə toxuduğum
yetər. Yadıma düşmüşkən, qoy
sizə əslən şirvanlı şairənin
məzəli bir bayatısını yazım.
Onun adı Pərnaz olub. Özü barədə isə bayatısı danışır:
Bağırlıdı obamız,
Dovğaçıdı babamız,
Yara qurban oleydi
Cəmi cəddi-abamız…
Qonaqlar üçün diri ayı
Çox aktual, işlək və milli atalar sözlərimizdən birində deyilir: «Çayı keçənə qədər ayıya «dayı» deyərəm». Biz «İnturist» restoranındakı ayıya Pirsaat çayını keçəndən sonra rast gəldik deyin, onunla heç bir qohumluq münasibətləri yaratmadıq. Bu, restoranın qabağında qəfəsə salınmış ən bədbəxt ayılardan biridir. Yazıq hətta qış yuxusundan da məhrumdur. Əvəzində çox sənətçilərin arzuladığı çörəyi və tamaşaçısı var. Qısamüddətli saymazyanalıqla ləngər vurandan sonra ayı qırsaqqız tamaşaçı və jurnalist olduğumu nəzərə alıb bizə diqqət yetirdi. Azadlığı və rahatlığını haram etmiş məxluqlara qarşı qəzəbini göstərmək üçün dişlərini qıcayanda oradan uzaqlaşırıq.…
Şəhərin dam öyləri...
Yoxuşda sıralanmış evlər, bəzi küçələrdəki qənbər daşlar İçərişəhərin relyefini xatırladır. Deyim sizə, şəhərin koloritinə ən böyük zərbəni vuran zəlzələ Şamaxını iki dəfə alt-üst edib. Sonuncu -1902-ci il zəlzələsi isə şəhəri əsl xarabazara çevirib. Elə məhz onda şamaxılılar şəhərlərini tərk edib ətrafa, ən çox da Bakıya dağılırlar.
Şükür Allaha, vətən hələ böyükdür və biz bir türk şərqisi dinləyə-dinləyə Ağsuya tərəf, daha doğrusu, Pirqulu qoruğu istiqamətində hərəkət edirik. Rəsədxanaya aparan yol Əngəxaran və Çuxuryurd kəndlərindən keçir.
Rəsədxana və UNO (yəni Uçanqab Nağıllarda Olur)
Nəhayət, səfərin pik nöqtəsinə çatırıq - Nəsrəddin Tusi adına Şamaxı astrofizika rəsədxanası. Bura dəniz səviyyəsindən 1435 m yüksəklikdədir. Burada astronomiya müşahidə stansiyası 1960-cı ildə yaradılıb. Rəsədxanada 2 günəş, 4 ulduz teleskopu var. Ayrı-ayrı şöbələr, qalaktikaları, kometləri, ulduzları öyrənir. Necə deyərlər, hərənin öz obyekti var.
Məlum olur ki, rəsədxana işçilərinin dəqiq iş rejimi yoxdur. Onlar göyün üzü açıq olanda müşahidələr aparırlar. Elektronçu mühəndis bizi ən böyük qübbəli rəsədxananın içi ilə tanış edir. İçəridə elə böyük teleskop görürük ki, aya baxmaq bunun yanında ikinci dərəcəli məsələdir. Bu, ulduz rəsədxanasıdır. Teleskop obyektin, səma cisminin parlaqlığını artırmaq üçün nəzərdə tutulub. Yəni bu teleskop ulduzları böyütmür, o, sadəcə, görünməyən ulduzları görməkdə kömək edir. Güzgüsünün diametri iki metr, qalınlığı 40 sm, ağırlığı üç ton yarımdır. Obyektivin altındakı dairəvi kütlə teleskopun çəkisini, daha doğrusu, müvazinət-vəziyyətini balanslaşdırmaq üçündür. Teleskopun ümumi çəkisi isə nə az, nə çox, 85 tondur. Rəsədxananın qübbəsi 360 dərəcə fırlana bilir. Müşahidə zamanı qübbədəki ikitaylı qapı açılır və obyektiv göy üzünə yönəldilir. İçəridə idarəetmə pultu və müşahidə kabinəsi var.
Bu teleskop 1964-cü ildə Almaniyanın «Karl Seys Yena» firmasında hazırlanıb. Onun hissələri iki ilə bura gətirilib və 1966-cı ildə quraşdırılıb.
Hərənin öz ulduzu
Göy üzü bizimçün sirdir. Nağıl həvəsli uşaqlar kimi yəqin çox sadəlövh suallar veririk. Mühəndisdən uçan naməlum obyekt görüb-görmədliklərini soruşuram. Belə şey görməyiblər. Rəsədxanadan çıxanda, yəni nağıl illüziyamız dağılan kimi buranın elmi nailiyyətlərini soruşuruq. İlk dəfə bu rəsədxanada Marsın görünməyən hissəsinin şəklini alim Nadir İbrahimov çəkibmiş. Son beş ildə rəsədxanada iki mindən çox ulduzun spektrləri alınmış, bir sıra ulduzlarda periodik dəyişkənliklər aşkar edilmişdir. Günəş atmosferində qeyri-adi dalğavari hərəkət qeydə alınıb, komet sistemində indiyədək məlum olmayan effektlər aşkar olunub. 1999-cu ildə Günəş tutulması müşahidə edilib. Günəş fəallığının yeni mexanizmi irəli sürülüb. Qoşa ulduz sistemləri burada aşkarlanıb.
Beynəlxalq Astrologiya Cəmiyyəti rəsədxananın direktoru Əyyub Quliyevin adını bir kometaya verib. Dünyanın işinə bax, kiməsə ulduz olmaq üçün mikrofon və bir ay vaxt bəs edir, bəziləri isə ulduz olmaq üçün elm və ömür sərf edirlər.…
Aliyə
Mədəniyyət.- 2009.- 10 may.- S. 7.